HISTORIA SĄDOWNICTWA W PRZEMYŚLU

 

Przemyśl jako osada grodowa wzmiankowana od drugiej połowy IX wieku, a następnie miasto od XIV wieku, był siedzibą władz posiadających kompetencje militarne i sądownicze. Po roku 1434, kiedy wprowadzono polskie prawo ziemskie, ujednolicono organizację sądownictwa wprowadzając tzw. system partykularny. Powołano w Przemyślu sąd grodzki do prowadzenia spraw karnych szlachty z ziemi przemyskiej oraz spraw cywilnych szlachty nieosiadłej. Został utworzony sąd ziemski, który rozpatrywał sprawy cywilne szlachty posesjonatów. Posiedzenia sądu odbywały się w trakcie objazdów powiatów na tzw. roczkach powiatowych. W XV wieku ziemia przemyska liczyła 11 powiatów. Oprócz powiatu przemyskiego do jednostki ziemskiej należały powiaty : drohobycki, jarosławski, krzeszowski, leżajski, łańcucki, mościki, przeworski, rzeszowski, samborski, stryjski.  Powstał także sąd podkomorski zajmujący się sprawami granic dóbr ziemskich szlachty i granic między gruntami szlachty a posiadłościami królewskimi. Sądy powyższe należy zaliczyć do I instancji.  W drugiej połowie XVI wieku ziemia przemyska podzielona była na dwa powiaty tj.: przemyski i przeworski. W Przemyślu i Przeworsku miały miejsca posiedzenia sądów ziemskich, czyli roki ziemskie.  W mieście Przemyślu przez pewien okres w XVII wieku działał apelacyjny sąd kupiecki powołany przywilejem króla Zygmunta III.

 

Sądownictwo w okresie galicyjskim

 

Po pierwszym rozbiorze Polski miasto Przemyśl zostało siedzibą małego powiatu. Dopiero kolejne reformy administracyjne Galicji przyczyniły się do utworzenia jednostki administracyjnej w Przemyślu o randze obwodu.

Do 1855 roku w Galicji funkcjonowały sądy patrymonialne działające w dominiach, sądy szlacheckie, kryminalne i w magistratach. Po reformie administracyjnej przeprowadzonej w 1855 roku wprowadzono nową organizację sądowniczą. Strukturę wymiaru sądowniczego oparto na postępowaniu trzyinstancyjnym. Na szczeblu podstawowym powstały sądy działające w urzędach powiatowych i samodzielne sądy powiatowe miejsko-delegowane. Urzędy powiatowe realizowały również zadania wynikające z kompetencji organów administracji państwowej. Natomiast sądy powiatowe miejsko-delegowane zajmowały się tylko rozstrzyganiem spraw. Jednostkami wyższego stopnia były trybunały I instancji, które w głównych miastach krajów koronnych nosiły nazwę sadów krajowych, zaś w pozostałych miastach sądów obwodowych. Sądy powiatowe miejsko-delegowane tworzone w miejscowościach siedzib Trybunałów I instancji, opierały się na kadrze sędziowskiej i urzędniczej wywodzącej się z trybunałów. Sprawy prowadzone przez sądy powiatowe oraz przez urzędy powiatowe rozpatrywane były jednoosobowo, a przez Trybunały I instancji kolegialnie. Drugą instancję reprezentowały sądy krajowe wyższe, zaś trzecią był Najwyższy Trybunał Sprawiedliwości w Wiedniu.

Aktami prawnymi regulującymi kompetencje sądów były:
- patent z 20 listopada 1852 roku wyznaczający sprawy cywilne,
-patent z 29 lipca 1853 roku zredagowany jako kodeks postępowania karnego.

Do kompetencji Trybunałów I instancji w zakresie orzekania cywilnego należały sprawy unieważniania małżeństw lub separacji stron bez zgody małżonków, skargi na posiadaczy dóbr tabularnych i skargi fideikomisowe oraz spory o charakterze lenniczym. W sprawach karnych trybunały prowadziły śledztwa i orzekały o zbrodniach i występkach. Wyroki w sprawach cywilnych podejmowane były przez składy sędziowskie trójosobowo, a w karnych czteroosobowe. Odwołania od wyroków urzędów powiatowych i sądów powiatowych miejsko-delegowanych należały do kompetencji sądów krajowych wyższych.

W roku 1867 wydane zostały dwa rozporządzenia Ministerstwa Sprawiedliwości z dnia 15 lutego 1867 roku. Powoływały z dniem 28 lutego 1867 roku samodzielne sądy powiatowe w okręgu Sądu Krajowego Wyższego w Krakowie i okręgu Sądu Krajowego Wyższego we Lwowie.  Utworzone sądy powiatowe przejmowały zakres spraw sądowniczych, jakie rozpatrywały urzędy powiatowe, które przekształcono w starostwa powiatowe i wprowadzono nowy podział administracyjny. Terytoria administracyjne sądów powiatowych pokrywające się z dotychczasowymi granicami likwidowanych urzędów powiatowych otrzymały nazwę powiatów sądowych. Reformy te następnie zostały zalegalizowane ustawą z dnia 11 V 1868 roku o organizacji sądów powiatowych. Nowy akt prawny o randze ustawy z dnia 9 III 1869 roku powołał przy sądach obwodowych i krajowych sądy przysięgłych dla przestępstw popełnionych drukiem.  Poszerzenie kompetencji sądów przysięgłych o przestępstwa polityczne, zagrożone karą śmierci i karą więzienia powyżej pięciu lat wprowadził nowy kodeks karny ogłoszony w ustawie z dnia 23 V 1873 roku. Nowy sąd przysięgłych tworzył trybunał i ława przysięgłych składająca się z dwunastu członków.  Zakres powierzanych kompetencji sądom przysięgłych w okręgach mógł ulegać ograniczeniom w przypadkach niewystarczającego zapewnienia bezstronnego i niezawisłego sprawowania wymiaru sprawiedliwości.  Rozporządzenie wykonawcze do kodeksu postępowania karnego wydane przez Ministra Sprawiedliwości z dnia 19 XI 1873, sądy krajowe i obwodowe ustanowiło instancjami odwoławczymi od wyroków sądów powiatowych.

Istotne zmiany w ustroju sądowniczym przyniosły lata 1895 - 1897, kiedy w życie weszło kilka ustaw i rozporządzeń z dniem 1 I 1898 roku. Nowa ustawa z 27 XI 1896 roku wprowadziła zmiany w strukturach sądownictwa. Działające sądy powiatowe miejsko-delegowane zamieniono na sądy powiatowe i powierzono im kompetencje dotychczasowych sądów powiatowych. Zachowano zasadę kadrową, polegającą na tym, że sądy powiatowe mieszczące się w siedzibach trybunałów I instancji, obsadzane były sędziami i urzędnikami z tychże organów. Na czele trybunałów I instancji stali prezydenci, którym podlegali wiceprezydenci, radcowie i pomocniczy urzędnicy.  Trybunały I instancji dzieliły się na oddziały, a każdemu oddziałowi przyporządkowana była kancelaria sądowa prowadząca obsługę administracyjną.

Ustawa z dnia 1 VIII 1895 roku rzeczowo określiła kompetencje sądów w zakresie spraw cywilnych.  Trybunały I instancji rozpatrywały spory rozwodowe lub o unieważnienia małżeństw, sprawy separacji małżeństw, sprawy o stwierdzenie ślubnego pochodzenia, konflikty małżeńskie jak również między rodzicami i dziećmi, spory dotyczące ordynacji oraz spraw lenniczych. Trybunały I instancji rozstrzygały ponadto pozostałe sprawy cywilne nie należące do zakresu kompetencyjnego sądów powiatowych. Sądami II instancji w stosunku do sądów powiatowych były sądy obwodowe lub kolegialne, a w trzeciej instancji Najwyższy Trybunał Sprawiedliwości. Natomiast sądami II instancji w stosunku do sadów obwodowych i krajowych były sądy krajowe wyższe, a najwyższą instancją był Najwyższy Trybunał Sprawiedliwości. Akt prawny zwany Patentem z dnia 3 V 1853 roku o wewnętrznym urządzeniu i porządku czynności wszelkich władz sądowych , a także instrukcja o wewnętrznych czynnościach władz sądowych w sprawach karnych określona rozporządzeniem Ministra Sprawiedliwości z dnia 16 VI 1854 roku, normowały organizację kancelaryjną i registraturę. Postanowienia w sprawach karnych były nowelizowane kolejnym rozporządzeniem Ministra Sprawiedliwości z dnia 23 XI 1873 roku.  Za istotne zmiany w organizacji administracji sądów przyjmuje się datę 1 I 1898 rok, kiedy w życie weszły przepisy zawarte w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z dnia 5 V 1897 roku  dotyczące sądów pierwszej i drugiej instancji.

Rozporządzeniem Ministra Sprawiedliwości z dnia 29 VI 1855 roku   rozpoczął funkcjonowanie z dniem 29 IX 1855 roku C.K. Sąd Obwodowy w Przemyślu, przy którym prowadziła sprawy Prokuratura Państwa. W Przemyślu mieściły się Izby Adwokatów Przemysko-Samborskiej oraz Izby Notarialnej Przemysko-Samborsko-Sanockiej.  W pierwszym okresie działalności powołany sąd rozpatrywał sprawy z następujących okręgów, które od 1868 roku uległy zmianie na powiaty sądowe: baligrodzki, birczański, brzozowski, bukowski, dobromilski, dubiecki, dukielski, jarosławski, jaworowski, krakowiecki, krośnieński, leski, lutowiski, mościcki, niżankowicki, przemyski, radymieński, rymanowski, sanocki, sieniawski, ustrzycki, wisznieński i żmigrodzki. W 1887 roku w związku z utworzeniem Sądu Obwodowego w Sanoku ilość powiatów sądowych należących do Sądu Obwodowego w Przemyślu uległa zmniejszeniu o dziewięć: baligrodzki, birczański, brzozowski, bukowski, leski, lutowiski, rymanowski, sanocki, ustrzycki. Dalsze pomniejszenie jurysdykcji obszarowej nastąpiło w roku 1888, kiedy do powstałego Sądu Obwodowego w Jaśle włączono powiaty sądowe: dukielski, krośnieński, żmigrodzki.

Sąd Obwodowy w Przemyślu w podstawowym swoim zakresie rozpatrywał sprawy karne i cywilne. Ponadto prowadził rejestry handlowe, spółdzielcze, księgi gruntowe większych posiadłości ziemskich-tabularnych dla własnego okręgu sądowego i księgi gruntowe dla nieruchomości miejskich w Przemyślu.

 

Rynek przemyski przełomu XIX i XX wieku, przed 1903 rokiem, w głębi na wprost siedziba Sądu Okręgowego w byłym zespole OO. Dominikanów, Muzeum Narodowe Ziemi Przemyskiej w Przemyślu (dalej MNZP), MPF-886

 

C. K. Sąd Obwodowy w Przemyślu mieścił się w obiekcie Rynek nr 1, a od roku 1874 w byłym klasztorze oo.Dominikanów, po tzw. kasacie Józefińskiej, przylegającym od strony zachodniej Rynku. W zespole tym urządzono więzienie.  Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości Sąd Okręgowy w Przemyślu zlokalizowany był w byłym zespole OO. Dominikanów, aż do czasu wybudowania nowego gmachu przy ul. Konarskiego tj. do listopada 1938 roku.

Zachowane akta sądowe w Archiwum Państwowym w Przemyślu uporządkowane przez M. Daleckiego, scharakteryzowane zostały jako dokumentacja szczątkowa obejmująca lata 1858-1908. Akta sądowe obejmujące lata 1858-1865 pisane są w języku niemieckim, a już następne  w języku polskim. Wśród przechowywanych akt wyróżnić można listę przysięgłych C.K. Sądu Obwodowego w Przemyślu z roku 1879, ogłoszenie C.K. Sądu Obwodowego z 1858 roku w sprawie licytacji dóbr Jabłonica Ruska w obwodzie sanockim, depozyty sądowe z lat 1860-1865, trzy sprawy karne z lat 1907-1908 tj.; dwie dotyczące oszustwa i jedna kradzieży. Figuruje także rejestr więźniów przetrzymywanych w więzieniu Sądu Obwodowego w Przemyślu. Z okresu galicyjskiego znajdują się również akta rejestru handlowego, rejestru spółdzielni prowadzone przez Sąd Obwodowy w Przemyślu i księgi gruntowe z okręgu przemyskiego Sądu Obwodowego z drugiej połowy XIX wieku i początku XX wieku.

 

Sądownictwo w okresie II Rzeczypospolitej

 

W okresie odradzania się Państwa Polskiego w okręgach sądów apelacyjnych krakowskim i lwowskim stosowana była ustawa organizacyjna sądowa z 27 listopada 1896 r.(Dz. U. P. nr 217) oraz rozporządzenie austriackiego ministra sprawiedliwości z 5 maja 1897 r ( Dz. U. P. nr 112 ). W byłym zaborze austriackim zgodnie z dekretem Naczelnika Państwa ( Dz. Praw nr 23 poz. 76 z 1918 r ) administrację państwową od 1 stycznia 1919 roku objęło Polskie Ministerstwo Sprawiedliwości. Sądownictwo powszechne reprezentowane było przez następujące sądy: powiatowe, okręgowe i sądy apelacyjne. Sąd Najwyższy w Warszawie przejął funkcję wiedeńskiego Najwyższego Trybunału  sądowego i kasacyjnego.  Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w listopadzie 1918 roku C.K. Sąd Obwodowy w Przemyślu przekształcono na Sąd Okręgowy w Przemyślu. Stało się to na mocy dekretu Naczelnika Państwa z 8 II 1919 roku.

Sądowi Okręgowemu w Przemyślu podlegały sądy powiatowe w Dobromilu, Dubiecku, Jarosławiu, Jaworowie, Krakowcu, Mościskach, Niżankowicach, Pruchniku, Przemyślu, Radymnie, Sądowej Wiszni i Sieniawie. W latach trzydziestych sądy powiatowe przekształcono na sądy grodzkie.  Sąd Okręgowy w Przemyślu jurysdykcyjnie pozostawał w apelacji lwowskiej.

Nowe jednolite prawo o ustroju sądów powszechnych ukazało się rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej z 6 lutego 1928 roku ( Dz.U. nr 12 poz. 93 ) z mocą ustawy obowiązującej od 1 stycznia 1929 roku. Ten utwór prawny nowelizowany był dwukrotnie w 1930 roku i dwukrotnie w 1932 roku. W 1937 roku ogłoszono ustawę zmieniającą prawo o ustroju sądów powszechnych. W oparciu o tą normę prawną sądami powszechnymi były sądy: grodzkie, okręgowe i sądy apelacyjne. Sąd Najwyższy w Warszawie dzielił się na Izby: karną i cywilną.  Przy sądach okręgowych, apelacyjnych i Sądzie Najwyższym mogły być zwoływane Zgromadzenia Ogólne i Kolegia Administracyjne. Zgromadzenia Ogólne powołane zostały do przyjmowania podziału czynności sądowych, ustalania terminów wyroków sądów przysięgłych, przedstawiania kandydatów do nominacji sędziowskich i do innych spraw określonych odrębnymi ustawami. W Sądzie Najwyższym mogło przyjmować uchwały dotyczące odstępstw od przyjętych norm prawnych i rozpatrywać przypisy budzące wątpliwości prawne. W praktyce Zgromadzenia Ogólne zajmowały się wyborem członków sądów dyscyplinarnych i niektórych członków Kolegium Administracyjnego. Natomiast Kolegia Administracyjne w miarę upływu czasu zwiększały swoje kompetencje tak, że do ich działalności należało ustalanie podziału czynności sądowych, terminów roków sądów przysięgłych, wyznaczanie sędziów dla nieletnich, wydawanie opinii o kandydatach na stanowiska sędziowskie, przedkładanie wniosków w sprawach przeniesienia sędziów w stan spoczynku, określanie sędziom terminów urlopów i wypowiadanie się w sprawach bieżących.

W latach międzywojennych władze wymiaru sprawiedliwości mieściły się w : Sąd Okręgowy, Rynek 26, biuro prezesa i sędzia śledczy, Prokuratura Sądu Okręgowego, Rynek 25, Więzienie karno-śledcze, Rynek 26, Sąd Grodzki, ul. Jagiellońska 47, Powiatowa Komenda Policji P.P., ul. Dworskiego 26.

 

 Sąd Okręgowy, dawny klasztor OO. Dominikanów- okres międzywojenny, MNZP, MPF-6463

W okresie międzywojennym zaistniała potrzeba budowy nowej siedziby z uwagi na powiększający się zakres rozpatrywanych spraw przez sąd. Nowy gmach postanowiono wznieść przy ul. St. Konarskiego. Budowli tej poświęcona została główna część tego wydawnictwa.

W Przemyślu w tym okresie działało koło Zrzeszenia Sędziów i Prokuratorów Rzeczypospolitej Polskiej. W 1938 roku koło zrzeszało 74 członków. Zarząd koła tworzyli: prezes- Walerian Hoszek, wiceprezes Sądu Okręgowego; sekretarz - Antoni Wszołek, sędzia sądu okręgowego; skarbnik - Jakub Ciecierski, sędzia sądu okręgowego. Członkami zarządu byli: Stanisław Groniewski, wiceprezes Sądu Okręgowego; Włodzimierz Haszczyc, wiceprezes Sądu Okręgowego; dr Władysław Ciszkowicz, wiceprokurator sądu okręgowego; Włodzimierz Podłuski, sędzia sądu okręgowego; Piotr Ryczak, kierownik sądu grodzkiego.

Budynek Sądu Grodzkiego przy ul. Jagiellońskiej 47, zniszczony w trakcie walk w czerwcu 1941 roku, MNZP, MPF-6228

 

W okresie międzywojennym stanowisko sędziego mogła piastowć osoba, która miała polskie obywatelstwo, posiadała pełne prawa Państwa Polskiego, nieskazitelny charakter, ukończone 25 lat, wyróżniała się biegłą znajomością języka polskiego w mowie i w piśmie, legitymowała się ukończonymi uniwersyteckimi studiami prawniczymi, odbytą 3-letnią aplikację sądową i zdanym egzaminem sędziowskim. Kandydaci na sędziów okręgowych i wyższych musieli ponadto przepracować kilka lat w sądownictwie powszechnym, wojskowym, Ministerstwie Sprawiedliwości lub Prokuraturze Generalnej.  Z aplikacji i egzaminu sędziowskiego zwolnieni byli profesorowie i docenci prawa uniwersytetów państwowych, adwokaci i urzędnicy referendarscy Prokuratorii Generalnej i oficerowie korpusu sądowego, którzy byli sędziami lub prokuratorami wojskowymi.

 

 Sądownictwo w latach okupacji

 

Po wybuchu II wojny światowej 8 września prezes Sądu Okręgowego dr Jan Prochazka w oparciu o wydane rozporządzenia władz Polski wydał zarządzenie o ewakuacji pracowników sądu i prokuratury. Niektórzy pracownicy opuścili Przemyśl, udając się na wschód, a niektórzy pozostali w mieście.  
15 września 1939 roku do Przemyśla wkroczyły wojska niemieckie. Miasto podzielone zostało na dwie strefy okupacyjne już 28 września, którego granicą była rzeka San. Część prawobrzeżną zajęły wojska sowieckie, a lewobrzeżną wojska niemieckie. W gmachu przy ul. Konarskiego władza sowiecka urządziła siedzibę nowej Rady Miejskiej.

12 października 1939 roku w oparciu o dekret kanclerza Rzeszy Niemieckiej na terenach byłych województw: krakowskiego, lubelskiego, radomskiego, warszawskiego i częściowo lwowskiego powołano Generalne Gubernatorstwo, którego zarządzaniem kierował Generalny Gubernator Hans Frank.

W okresie 1939-1944 roku utworzono sądy niemieckie dla obywateli niemieckich i volksdeutschów, sądy doraźne orzekające w sprawach wykroczeń przeciwko władzom niemieckim i sądy specjalne rozpatrujące sprawy zamachów na Niemców.  Sądy niemieckie ulokowano w miastach: Krakowie, Rzeszowie, Lublinie, Chełmie, Radomiu, Piotrkowie Trybunalskim, Warszawie, Żyrardowie. Powołane zostały także Wyższe Sądy Niemieckie dla każdego okręgu Generalnego Gubernatorstwa, które funkcjonowały w ośrodkach szefów okręgów tj.; Krakowie, Lublinie, Radomiu, Warszawie.

Fragment planu Przemyśla z roku 1944, Archiwum Państwowe w Przemyślu

Sądy niemieckie rozpatrywały sprawy cywilne w stosunku do ludności niemieckiej i volksdeutschów, oraz obywateli polskich pozostających w sporach z Niemcami i administracją niemiecką. Sprawy karne rozstrzygane były w stosunku do Niemców i osób uznanych za dopuszczanie się wykroczeń przeciwko ustanowionej władzy niemieckiej. Postępowanie orzekające było dwuinstancyjne. W pierwszej instancji rozstrzygał sąd niemiecki w oparciu o prawo niemieckie. Apelacje i zażalenia rozpatrywał Wyższy Sąd Niemiecki wydając orzeczenia prawomocne i ostateczne.

Sądy traktowane jako polskie pracowały w oparciu o rozporządzenie o sądownictwie polskim w Generalnym Gubernatorstwie z 19 lutego 1940 roku.  Sądy polskie rozpatrywały sprawy cywilne, które nie należały do kompetencji sądów niemieckich, a w sprawach karnych orzekały w postępowaniach przekazanych przez sądy niemieckie. W okresie II wojny światowej funkcjonowały sądy grodzkie, okręgowe i apelacyjne. Nadzór nad nimi sprawował administrator niemieckich władz okręgu. Pracownicy sądów składali pisemne deklaracje posłuszeństwa wobec władz niemieckich. Sądy polskie pracowały w oparciu o ustawę z 6 lutego 1928 roku - Prawo o ustroju sądów powszechnych  i rozporządzeń Ministra Sprawiedliwości z lat 1928-1937. Orzeczenia sądów wydawane były w imieniu prawa. W postępowaniu odwoławczym od wyroków sądów I instancji można było wnieść apelację lub zażalenie do sądu II instancji, czyli Sądu Okręgowego. Prawo kontroli sądów grodzkich i okręgowych posiadały niemieckie sądy specjalne.

Po zawarciu paktu Ribbentrop - Mołotow miasto Przemyśl we wrześniu 1939 roku podzielone zostało na dwie części: Przemyśl- Zasanie należące do Niemiec Faszystowskich, Przemyśl - Stare Miasto wchodzące w skład Państwa Sowieckiego.  Podział miasta został zlikwidowany po 21 czerwca 1941 roku, kiedy Niemcy zaatakowały Związek Sowiecki. Pod okupacją niemiecką Sąd Grodzki w Niemieckim Przemyślu podjął pracę z początkiem ( od stycznia) 1940 roku i mieścił się na Zasaniu przy ul.Grunwaldzkiej 6. Od lipca 1941 roku funkcjonował już jako Sąd Grodzki w Przemyślu, a od 1942 roku siedzibą Sądu Grodzkiego był budynek przy ul. Wodnej 7. Organem zwierzchnim nad Sądem Grodzkim był Sąd Okręgowy w Rzeszowie Wydział Zamiejscowy w Przemyślu, a od 1942 roku Sąd Okręgowy w Przemyślu. Obowiązującym językiem urzędowym był język niemiecki. Gmach sądu przy ul.Konarskiego przeznaczono na siedzibę starostwa.

Zachowane akta spraw pisane są w języku niemieckim, ukraińskim i polskim. Większość zachowanej dokumentacji obrazuje prowadzone sprawy cywilne. Wśród nich wyróżnić można sprawy najmu lokali, zwrotu pożyczek osobom prywatnym i bankom.  Mieszkańcy Przemyśla zapożyczali się min. w bankach: Ukraińskim Kooperatywnym Banku "Ukrainbank Wira", Banku Spółdzielczym Rzemieślników i Rolników w Przemyślu, Towarzystwie Żyrowo-Kredytowym w Przemyślu, Kooperatywie "Silskij Hospodar" spółce z oo. w Drohojowie, Banku Gospodarstwa Krajowego w Warszawie oraz Kasie Stefczyka.

Przeważają sprawy o charakterze majątkowym, alimentacyjnym i spadkowym. Przewijają się dane na temat przesiedleń mieszkańców przez okupanta sowieckiego. Mieszkańcy miejscowości Hurka i Tarnawiec, wysiedleni w kwietniu 1940 roku na Wołyń, po zajęciu tych terenów przez Niemców, wracając do swoich gospodarstw, najczęściej zastawali innych mieszkańców. Stąd do sądu trafiało wiele spraw o odzyskanie swojego majątku.   Występują akta o ustanowienie spadkobierców po osobach zmarłych w obozach niemieckich np. w: Buchenwaldzie, Oświęcimiu i w Mauthausen.  Podobne sprawy rozpatrywane były w przypadkach wywózek osób na Syberię, na przymusowe roboty do Niemiec, czy też wcielenia do wojska sowieckiego.

Niewiele zachowało się spraw karnych, zaledwie tylko dwie. Dowiadujemy się, że rozpatrywana była sprawa naruszenia nietykalności osobistej i uszkodzenia ciała.

Jak pisze A.K.Mielnik trudno jest ustalić datę powołania w Przemyślu radzieckich sądów ludowych. W Archiwum Państwowym w Przemyślu zachowały się akta spraw prowadzonych przez radziecki Sąd Ludowy II dzielnicy miasta Przemyśla, który działał w latach 1940-1941 na prawej części miasta pozostającej pod okupacją władz sowieckich. , przy ulicy Mostowej 2. Akta Sądu Ludowego II dzielnicy rozpoczynają się od spraw datowanych od drugiej połowy lipca 1940 roku, natomiast dokumentacja tego sądu zgromadzona w Archiwum Archidiecezjalnym w Przemyślu rozpoczyna się od października 1940 roku ( Narodnyj Sud II dilnyci g.Peremyszla, Nastolnyj rejestr kryminalnych spraw ).

Siedziba Sądu Ludowego Przemyskiego Rejonu, okres okupacji sowieckiej 1939-1941, MNZP, MPF-80

 

Po zajęciu trenów polskich przez sowietów w większych ośrodkach zaczęły działać radziecke sądy wojenne zajmujące się zarówno sprawami politycznymi jak i karnymi. Drobne sprawy cywilne w początkowym okresie okupacji prowadzone były przez komisariaty gwardii robotniczej. W związku z tym, że zlikwidowano Izby Adwokackie oskarżeni nie mogli korzystać z obrońców.

Ziemie Polskie włączone do Związku Sowieckiego zaczęły podlegać ustawie o ustroju sądowym ZSRR, która przyjęta została przez Radę Najwyższą ZSRR 16 sierpnia 1938 roku.

Ustawa wprowadziła następującą strukturę sądowniczą: sądy ludowe działały w rejonach, sady okręgowe w okręgach, sądy obwodowe w obwodach, następnie sądy krajowe, sądy najwyższe republik związkowych i autonomicznych i sąd najwyższy ZSRR. Ponadto działały sądy specjalne i trybunały wojskowe.  Radzieckie sądy ludowe rozpatrywały przestępstwa urzędnicze, gospodarcze, sprawy cywilne oraz wszystkie sprawy zaszeregowane jako "przestępstwo kontrrewolucji". Sowieckie sądy ludowe zorganizowane były w dwóch kolegiach: karnym i cywilnym. Sądy miały pracować jako instytucje kolegialne a sędziowie wybierani i niezawiśli. Kadencyjność sądów ludowych wynosiła trzy lata a ławników dwa. Najwyższym organem sądowniczym był Sąd Najwyższy ZSRR, który rozpatrywał odwołania od wyroków sądów najwyższych republikańskich oraz rewizje wnoszone przez prokuratora generalnego.  W okresie od grudnia 1939 roku do maja 1940 w Przemyślu działał Sąd Ludowy I dzielnicy. Następne sądy ludowe rozpoczęto organizować od miesiąca czerwca 1940 roku.

 Zachowana tablica informacyjna Sądu Ludowego drugiej dzielnicy, obecnie w Muzeum Narodowym Ziemi Przemyskiej

W okresie tym wznowiono pracę adwokatów, z tym, że funkcje te mogli sprawować prawnicy radzieccy. W samym Przemyślu w okresie 1940 do 1941 funkcjonowały trzy sądy ludowe dzielnicowe: Sąd Ludowy I przy ul. Mickiewicza 4, Sąd Ludowy II przy ul. Mostowa 2 i Sąd Ludowy III przy ul. Szewczenki. Sąd Ludowy Przemyskiego Regionu mieścił się przy ul. Kapitulna 4. W stosunku do sądów przemyskich wyższą instancją był Sąd Obwodowy w Drohobyczu, który rozpatrywał odwołania kasacyjne.  Funkcje kontrolne nad wymiarem sprawiedliwości w ZSRR sprawował Ludowy Komisariat Sprawiedliwości ( Narodnyj Komisariat Justycji).

W Archiwum Państwowym w Przemyślu zgromadzono akta sądowe przedstawiające funkcjonowanie Sądu Ludowego II dzielnicy Przemyśla (Narodnyj Sud II dilnicy g. Peremyszla). Pozostały dokumentacje spraw karnych, cywilnych i niektóre komornicze. Wyszczególnić można akta spraw sądów, posiedzeń ludowych ławników, akta spraw jakimi zajmowało się NKWD, akta prokuratury, adwokatury, zakładów karnych i innych instytucji.  Jak podaje A.K.Mielinik w archiwach Sądu Ludowego II dzielnicy najwięcej spraw związanych jest z egzekwowaniem dekretu Prezydium Rady Najwyższej ZSRR z dnia 36 czerwca 1940 roku w sprawie zmiany czasu pracy w zakładach i wprowadzeniu kar sądowych dla pracowników, którzy bez usprawiedliwienia opuścili stanowisko pracy.  Charakterystyczną stroną prowadzonych procesów jest brak pisemnych uzasadnień wydawanych wyroków. W okresie funkcjonowania Sądu Ludowego II dzielnicy w Przemyślu rozpatrzonych zostało 115 spraw karnych i 509 spraw cywilnych.

Należy zaznaczyć, że na lewobrzeżnej części miasta Przemyśla 3 października 1939 roku zaczął funkcjonować utworzony przez Wehrmacht Sąd Policyjny w Przemyślu, którego skład osobowy tworzyli: sędzia pochodzenia polskiego, protokolant i funkcjonariusze niemieckiej Schutzpolizei-Dienstelle. Okres pracy sądu nie został ustalony, wiadomo natomiast, że ostatni dokument z posiedzenia Sądu Policyjnego jest datowany na 31 stycznia 1940 roku. Sąd ten powołano do rozpatrywania spraw mniejszej rangi i wagi. Sprawy o znaczniejszych wykroczeniach przewidziano dla komend polowych (Feldkomendatur). Sądy Policyjne rozpatrywały sprawy karne i cywilne, które przewidywały kary w postaci grzywnych, przymusowej pracy na rzecz miasta (do 20 dni), konfiskatę towaru i aresztu policyjnego (do pięciu dni). Dokumentacja po rozpatrywanych sprawach zachowana jest w języku polskim, niemieckim i ukraińskim. Sąd Policyjny wydawał orzeczenia w sprawach kradzieży, nielegalnego handlu, przywłaszczeń, rozbojów, fałszowania waluty i przemyt pieniędzy na sowiecką stronę. Wydawano orzeczenia w oparciu o przedwojenny Kodeks Karny oraz przepisy władz niemieckich.  Sprawy cywilne dotyczyły np.: zapłaty czynszu mieszkaniowego, używania cudzego mienia, zniesławień, korzystania z nieruchomości.

Sąd Policyjny miał prowadzić swoją działalność do czasu utworzenia na mocy rozporządzeń Generalnego Gubernatora z 16 października 1939 roku i 19 lutego 1940 roku sądów grodzkich, sądów okręgowych i sądów apelacyjnych.

 

Sądownictwo po II wojnie światowej

 

Po II wojnie światowej miasto pozostało siedzibą Sądu Okręgowego, któremu podlegały sądy grodzkie, a okręg przemyski przynależał we właściwości apelacji rzeszowskiej w latach 1945-1946, następnie do apelacji krakowskiej, a od 1 lipca 1949 roku ponownie do rzeszowskiej.  Obwieszczeniem z 30 sierpnia 1944 roku Prezesa Sądu Okręgowego w Przemyślu przywrócone zostały organa wymiaru sprawiedliwości 5 września 1944 roku w mieście, a dokument ten podpisał dr Prochazka Prezes Sądu Okręgowego.  W skład okręgu Sądu Okręgowego w Przemyślu wchodziły następujące sądy: Sąd Okręgowy w Przemyślu, Sądy Grodzkie w Przemyślu, Jarosławiu, Dubiecku, Pruchniku, Sieniawie, Radymnie i Birczy. Sąd Okręgowy w Przemyślu, Prokuratura i Sąd Grodzki w Przemyślu w tamtym czasie mieścił się na najwyższych dwóch kondygnacjach oraz połowie pomieszczeń pierwszego piętra budynku przy ul. Konarskiego, a na dwóch pierwszych Starostwo Powiatowe. Działalność Sądu Okręgowego podzielona została na trzy wydziały: Wydział I-dział procesowy cywilny i niesporny, hipoteczny; Wydział II- dział cywilno-apelacyjny oraz orzeczeń; Wydział III- karny.

Sądownictwo na ziemiach Polskich w końcowym okresie działań wojennych funkcjonowało w oparciu o ustawę- Prawo o ustroju sądów powszechnych z 6 lutego 1928 roku.  Z dniem 12 września 1944 roku powołano do życia specjalne sądy karne, które rozpatrywały sprawy przeciwko zbrodniarzom faszystowskim i osobom posądzonym o zdradę narodu polskiego. Przejęły one gro kompetencji od innych sądów, a ich działalność została zakończona 17 października 1946 roku.  Następnie 23 września 1944 roku weszła w życie ustawa - Prawo o ustroju sądów wojskowych i prokuratury wojskowej, która wprowadzała sądzenie osób cywilnych przez sądy wojskowe.  Na mocy rozporządzenia kierownika Resortu Sprawiedliwości z 7 grudnia 1944 roku do okręgu Sądu Okręgowego w Przemyślu włączono miejscowości znajdujące się w granicach Polski, a przed 1 września 1939 roku należące do okręgów Sądów Grodzkich w Niżankowicach i Dobromilu.

W czerwcu 1945 roku w okręgu Sądu Okręgowego w Przemyślu dokonano zmian sieci sądowej. Okręg Sądu Grodzkiego w Radymnie przyłączono do Sądu Grodzkiego w Jarosławiu, okręg Sądu Grodzkiego w Birczy do Sądu Grodzkiego w Dubiecku, a okręg Sądu  Grodzkiego w Cieszanowie do Sądu Grodzkiego w Lubaczowie.

Kolejne zmiany nastąpiły 22 lutego 1946 roku z chwilą powołania Sądów Obywatelskich, do których należało rozpatrywanie spraw cywilnych i karnych w oparciu o - Regulamin wewnętrzny urzędowania sądów obywatelskich z 14 listopada 1947 roku.  Sądy Obywatelskie składały się z sędziego, zastępcy oraz sześciu ławników. Najczęściej rozpatrywały skargi w zespołach trzyosobowych. Należy zaznaczyć, że sądy obywatelskie nie zostały powołane w strukturach organizacyjnych na terenie całego kraju. Orzekały jako organy  I-instancji w sprawach cywilnych i karnych o najmniejszym stopniu przewinienia. Sprawy kierowano do sądów obywatelskich w przypadku, kiedy stronami w postępowaniu były osoby fizyczne posiadające obywatelstwo Polskie i zamieszkujące teren podległy danemu sądowi. Nadzór zwierzchni nad tymi sądami sprawowały sądy grodzkie. Sądy obywatelskie funkcjonowały do roku 1954.

Sądy grodzkie w strukturach organizacyjnych sądownictwa stanowiły najniższy szczebel władz sądowniczych. Rozstrzygały sprawy karne i cywilne z zachowaniem regulaminów z 1932 roku. Przy rozpatrywaniu spraw cywilnych posiłkowano się -  Regulaminem wewnętrznego urzędowania sądów apelacyjnych, okręgowych i grodzkich, a w sprawach karnych - Regulaminem wewnętrznych urzędowania sądów apelacyjnych, okręgowych i grodzkich.  Sądy grodzkie podzielone zostały na oddziały, w których sprawy prowadził jeden sędzia lub zespół. Podlegały administracyjnie Sądom Okręgowym.

W kwietniu 1948 roku zlikwidowano Sąd Grodzki w Birczy przyłączając okręg do Sądu Grodzkiego w Dubiecku, zniesiono Sąd Grodzki w Cieszanowie włączając ten okręg do Sądu Grodzkiego w Lubaczowie oraz Sąd Grodzki w Radymnie przyporządkowując ten okręg do Sądu Grodzkiego w Jarosławiu.

Na konferencji prezesów sądów okręgowych Apelacji Krakowskiej w maju 1948 roku zaproponowano utworzenie Wydziałów Zamiejscowych. Powołany Wydział Zamiejscowy Sądu Okręgowego w Przemyślu z siedzibą w Jarosławiu zlikwidowano 21 stycznia 1949 roku u uwagi na najmniejszy wpływ rozstrzyganych spraw.

Zmiany granic okręgów sądów grodzkich dokonano 6 sierpnia 1948 roku w związku z regulacją powojennej granicy państwa Polskiego. Dotyczyły one okręgu Sądu Grodzkiego w Dubiecku i Przemyślu. Gromadę Starzawa w gminie Stubno włączono do okręgu Sądu Grodzkiego w Przemyślu.  1 października 1949 roku poszerzono strukturę Sądu Okręgowego o wydział dla nieletnich.

Z zachowanych akt wynika, że pierwsza rozprawa cywilna odbyła się 5 września 1944 roku, a sprawa karna 19 września 1944 roku.

Kiedy uchwalono ustawę - O zmianie prawa o ustroju sądów powszechnych 20 lipca 1950 roku, w miejscowościach powiatowych Sądy Grodzkie zastąpiono Sądami Powiatowymi.  Od 1 stycznia 1951 roku przeprowadzono zmiany w strukturach organizacyjnych wymiaru sprawiedliwości bazując na podziale administracyjnym kraju. W Rzeszowie powołano Sąd Wojewódzki, a Przemyślu w miejsce Sądu Okręgowego Wydział Zamiejscowy Sądu Wojewódzkiego w Rzeszowie.

W zgromadzonym zespole akt odejmujących lata 1944 do 1990 najwięcej miejsca zajmują sprawy karne, bo około 70% wszystkich spraw, a 30% to sprawy cywilne. Sprawy karne prowadzono z urzędu i oskarżenia prywatnego. Najwięcej spraw zachowało się tych ostatnich. Na dokumentację jednej sprawy składają się: wniosek osoby poszkodowanej opracowany przez adwokata z oskarżenia prywatnego, Milicję Obywatelską lub Prokuraturę procesach prowadzonych z urzędu. Do wniosków dołączone są dowody w sprawie np.: protokoły przesłuchań, pełnomocnictwa adwokatów, opinie biegłych, zwrotne potwierdzenia odbiorów pism sądowych, zaświadczenia wymagane do rozprawy.

W historycznym zespole akt spraw karnych najwięcej postępowań dotyczy kradzieży np.:
- dokumentów tożsamości,
- nawozów sztucznych,
- artykułów spożywczych,
- ubrań,
- zwierząt domowych,
- płodów rolnych.

W oparciu o orzeczenia sądów prowadzone były przez Milicję Obywatelską rewizje mieszkań u osób podejrzanych o przestępstwa. Rozpatrywano naruszenia dóbr osobistych. Przykładem może być pomówienie urzędnika o przynależność do NSDAP. Zajmowano się kłusownictwem w lasach państwowych i przestępstwami popełnionymi przez nieletnich.   Sprawy prowadzone przez sąd dotyczyły fałszowania banknotów, poświadczeń nieprawdy, pobić, braku przestrzegania przepisów sanitarno-higienicznych przez jednostki handlowe oraz kłusownictwa.  Odnotowane są sprawy ukarania osób nie przestrzegających przepisów ustawy - O zabezpieczaniu socjalistycznej dyscypliny pracy z 19 IV 1950 roku ( Dz. U. R. P. nr 20 poz.168).  Wypada również podkreślić, że w okresie 1944 -1945 większość prowadzonych spraw była umarzana z powodu nie wykrycia sprawców przestępstw.

Do najczęstszych przestępstw w okresie 1944-1949 można zaliczyć kradzieże i włamania, zabójstwa, gwałty i przestępstwa gospodarcze.

Dokumentacja obejmująca sprawy cywilne składa się z pozwu napisanego przez adwokata, załączników np.: zaświadczeń urzędowych, testamentów, wyrysów i wypisów gruntowych, pełnomocnictw adwokatów. Rozprawy były protokołowane z zaznaczeniem niezbędnych danych i pełnych zeznań świadków. Wyróżnić można sprawy prowadzone z powództwa cywilnego i kierowane przez instytucje. Orzeczenia kończyły się wydaniem postanowień bądź wyrokami z uzasadnieniem.

Spotyka się sprawy dotyczące odzyskania swojego majątku i ustalenia prawowitego właściciela. W grupie tej zachowały się sprawy ludności żydowskiej przeciwko Starostwu Powiatowemu i Zarządowi Miasta Przemyśla o zwrot utraconych majątków o okresie II wojny światowej.   Toczyły się sprawy o nie spłacanie zaciągniętych długów i kredytów.   Rozpatrywane były sprawy o ustalenie ojcostwa i płacenie alimentów.   Po tych rozprawach zachowały się akta spraw opiekuńczych.

Z ogółu spraw można jeszcze wyróżnić akta spadkowe. W źródłach tych występują: akty zgonu, inwentarze majątkowe, testamenty, mapki sytuacyjne, dokumenty ustalające spadkobierców i wpisy do ksiąg wieczystych.

W zespole akt, na co zwrócił uwagę A. K.Mielnik, zachowała się rozprawa sądowa z roku 1945 z powództwa cywilnego dzierżawcy majątku dworskiego w Ostrowie gm. Przemyśl przeciwko współwłaścicielom o ochronę zakłóconego posiadania dzierżawy.

11 października 1944 roku na posiedzeniu Kolegium Administracyjnym Sądu Okręgowego w Przemyślu w skład, którego wchodzili:
- dr Prochazka Jan - Prezes Sądu Okręgowego,
- Kolarz Rudolf  - Prokurator,
- Haszczyc Włodzimierz - Wiceprezes S.O.,
- dr Rzeszutko Marcin - sędzia S.O.,
- dr Adamiak Stanisław - kierownik S. gr.,
- Czech Franciszek- rejestrator, jako protokolant.

W oparciu o art. 52 prawa o ustroju sądów powszechnych powołano Wydział I cywilny procesowy, Wydział II cywilno-apelacyjny, Wydział III karny i Wydział IV karno-skarbowy. Do wydziałów przyporządkowano sędziów.  W zmienionym składzie Kolegium Administracyjne Sądu Okręgowego w Przemyślu w dniu 21 września 1945 roku dokonało zmian organizacyjnych struktury sądu. Złączono Wydział I cywilno-procesowy z Wydziałem II cywilno-apelacyjnym.  Kolegium Administracyjne 21 grudnia 1945 roku powołało Przewodniczącego oraz dwóch zastępców Wydziału powołanego do rozpoznawania spraw określonych w dekrecie z 16 XI 1945 r. o przestępstwa szczególnie niebezpieczne w okresie odbudowy państwa (Dz. U. R. P. Nr. 53, poz. 300), dokonano wyboru Przewodniczącego i dwóch zastępców Wydziału powołanego do rozpoznawania spraw w postępowaniu doraźnym zgodnie z dekretem z dnia 16 listopada 1945 r. o postępowaniu doraźnym (Dz.U. R. P. Nr. 53).  Po przeprowadzonych kontrolach Sądu Okręgowego w Przemyślu przez przedstawicieli Ministerstwa Sprawiedliwości usuwanie nieprawidłowości najczęściej odbywało się na drodze wydawania zarządzeń wewnętrznych. Informacje o sposobie wykonania zaleceń kierowane były ministerstwa. Pozwoliliśmy sobie na przytoczenie jednego z często używanych zakończeń pism " ... proszę uprzejmie o przyjęcie ich do Swej zatwierdzającej wiadomości ".  Od 15 października 1946 roku Ministerstwo Sprawiedliwości reskryptem z dnia 3 października 1946 (L.dz. O.A.11934/46) zobowiązało wszystkie Sądy i Urzędy do używania tog i biretów. Sędziowie Sądu Okręgowego w Przemyślu zobligowani zostali do noszenia strojów urzędowych w trakcie rozpraw. Zasoby archiwalne przechowywane w Archiwum Państwowym w Przemyślu dotyczące sądownictwa przemyskiego omówione zostały przez badaczy A.Dziedziuk i M.Daleckiego.

Po reformie administracyjnej kraju w 1975 roku i utworzeniu 49 województw, na mocy rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 31 maja 1975 r. w sprawie utworzenia sądów wojewódzkich i sądów rejonowych oraz ustalenia ich siedzib i obszarów właściwości (Dz. U. nr 18, poz. 99 ze zm.) powołano w Przemyślu Sąd Wojewódzki z dniem 1 czerwca 1975 r. Prezesem Sądu został wówczas Sędzia Sądu Wojewódzkiego Bolesław Gawlikowski. Następnie funkcję tę pełnili Sędziowie Sądu Wojewódzkiego Ryszard Kot, Zbigniew Różański i Andrzej Kluz.

(Fragment rozporządzenia - Na podstawie art. 5 § 1, art. 6 § 1 i art. 11 Prawa o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. z 1964 r. Nr 6, poz. 40, z 1967 r. Nr 13, poz. 55, z 1969 r. Nr 13, poz. 98, z 1974 r. Nr 50, poz. 316 i 1975 r. Nr 16, poz. 91), art. 16 § 2 Kodeksu postępowania cywilnego (Dz. U. z 1964 r. Nr 43, poz. 296, z 1965 r. Nr 15, poz. 113, z 1974 r. Nr 27, poz. 157 i Nr 39, poz. 23) i art. 41 ust. 3 ustawy z dnia 28 maja 1975 r. o dwustopniowym podziale administracyjnym Państwa oraz o zmianie ustawy o radach narodowych (Dz. U. Nr 16, poz. 91) zarządza się, co następuje :

§ 1. Tworzy się następujące sądy wojewódzkie oraz ustala ich siedziby i obszary właściwości:
31)   Sąd Wojewódzki w Poznaniu dla województwa poznańskiego,
32)   Sąd Wojewódzki w Przemyślu dla województwa przemyskiego,
33)   Sąd Wojewódzki w Radomiu dla województwa radomskiego,

 § 8. Rozporządzenie wchodzi w życie z dniem ogłoszenia z mocą od dnia 1 czerwca 1975 r.)

 Sądowi Wojewódzkiemu w Przemyślu przyporządkowano według właściwości kompetencyjnych obecne powiaty: jarosławski, przeworski, lubaczowski i przemyski. Sąd Wojewódzki wypełniał swoje funkcje do końca roku 1998, bowiem z dniem 1 stycznia 1999 po wejściu w życie reformy administracyjnej kraju zmieniony został na Sąd Okręgowy.

Niedługo funkcjonował ten sąd, gdyż 1 czerwca 2000 roku Sąd Okręgowy w Przemyślu zlikwidowano (na mocy rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 23 maja 2000 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie utworzenia sądów apelacyjnych, sądów okręgowych i sądów rejonowych oraz ustalenia ich siedzib i obszarów właściwości [Dz. U. nr 44, poz. 515] przyłączając okręg przemyski do Sądu Okręgowego w Rzeszowie.

Następnie 1 lipca 2001 roku przemyski okręg przyporządkowano Sądowi Okręgowemu w Krośnie na podstawie Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 18 maja 2001 r. w sprawie utworzenia sądów apelacyjnych, sądów okręgowych i sądów rejonowych oraz ustalenia ich siedzib i obszarów właściwości.  (Dz. U. Nr  64 poz. 654 ze zm.)

W oparciu o wydane rozporządzenia do dnia 30 kwietnia 2005 roku w Przemyślu mieścił się Ośrodek Zamiejscowy Sądu Okręgowego w Rzeszowie, a później Sądu Okręgowego w Krośnie. Kierownikiem Ośrodka Zamiejscowego w Przemyślu został Wiceprezes Sądu Okręgowego w Rzeszowie Andrzej Kret i  stanowisko to zajmował do 31 sierpnia  2000 r.  Kolejnym kierownikiem Ośrodka  w okresie od 1 września  2000 r. do 25 kwietnia 2005 r.  był Sędzia Sądu Okręgowego Marek Byliński, który od 1 lutego 2003 r. zajmował też stanowisko Wiceprezesa Sądu Okręgowego w Krośnie.

Z dniem 26 kwietnia 2005 r. Sędzia Sądu Okręgowego Marek Byliński ustanowiony został pełnomocnikiem Ministra Sprawiedliwości do podejmowania działań organizacyjnych i administracyjnych zmierzających do utworzenia Sądu Okręgowego w Przemyślu.

W dniu 1 maja 2005 roku ponownie powołano w Przemyślu Sąd Okręgowy ( na mocy rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 13 kwietnia 2005 r. w sprawie utworzenia Sądu Okręgowego w Przemyślu oraz zmiany rozporządzenia w sprawie sądów apelacyjnych, sądów okręgowych i sądów rejonowych oraz ustalenia ich siedzib i obszarów właściwości  (Dz. U. Nr 63, poz. 557), którego siedzibą jest zabytkowy gmach przy ul. St. Konarskiego. Obowiązki prezesa Sądu powierzono Sędziemu Sądu Okręgowego Markowi Bylińskiemu, a z dniem 21 czerwca 2005 r. powołano go na to stanowisko.  W strukturze Sądu Okręgowego w Przemyślu mieściły się następujące Wydziały : Cywilny, Karny, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych oraz Penitencjarny i Nadzoru nad Wykonaniem Orzeczeń Karnych. Natomiast w okręgu przemyskim do końca 2012 r. zorganizowane były cztery Sądy Rejonowe: w Przemyślu, Jarosławiu, Lubaczowie i Przeworsku.
Zarządzeniem Ministra Sprawiedliwości z dnia 29 listopada 2012 roku, w sprawie zniesienia i utworzenia niektórych wydziałów w sądach rejonowych oraz zmiany zarządzenia w sprawie utworzenia wydziałów w sądach rejonowych, z dniem 1 stycznia 2013 roku zmieniona została struktura organizacyjna w obszarze właściwości okręgu Sądu Okręgowego w Przemyślu, poprzez zniesienie Sądu Rejonowego w Lubaczowie i Sądu Rejonowego w Przeworsku oraz utworzenie Wydziałów Zamiejscowych w Sądzie Rejonowym w Jarosławiu.

W dniu 7 października 2014 r.  Minister Sprawiedliwości podpisał rozporządzenie, na podstawie którego z dniem 1 stycznia 2015 r. odtworzonych zostanie 41 sądów rejonowych zniesionych w związku z tzw. reorganizacją małych sądów. Na podstawie przepisów ww. rozporządzenia z dniem 1 stycznia 2015 r. w okręgu Sądu Okręgowego w Przemyślu  przywrócony został Sąd Rejonowy w Przeworsku z siedzibą przy ul. Lwowskiej 9   strong>p>

W dniu 12 listopada  2014 r.  Minister Sprawiedliwości podpisał rozporządzenie, na podstawie którego z dniem 1 lipca 2015r.  odtworzone zostały sądy rejonowe zniesione w związku z tzw. reorganizacją małych sądów. Na podstawie przepisów ww. rozporządzenia z dniem  1 lipca 2015 r. w okręgu Sądu Okręgowego w Przemyślu  przywrócony został Sąd Rejonowy w  Lubaczowie z siedzibą przy ul. Mickiewicza 24  strong>p>

Zarządzeniem   Ministra Sprawiedliwości  z dnia  23 listopada  2018 r.  w sprawie  zniesienia  niektórych wydziałów   w sądach okręgowych  oraz  zmieniające  zarządzenie  w sprawie  utworzenia  wydziałów w sądach okręgowych  oraz  ośrodków  zamiejscowych  sadów  okręgowych (Dz. Urz.  Ministra  Sprawiedliwości z 2018 r. poz. 320)  z dniem 1 grudnia 2018 r.  zniesiony został  w Sądzie Okręgowym  w Przemyślu  IV Wydział Penitencjarny i  Nadzoru nad Wykonywaniem Orzeczeń Karnych. Rozpoznawanie  spraw  z zakresu spraw  penitencjarnych i nadzoru nad sądowym postępowaniem wykonawczym w sprawach z zakresu  prawa karnego należy do właściwości II Wydziału Karnego Sądu Okręgowego  w Przemyślu.  

>> strong>p>

 

 

 

HISTORIA SĄDOWNICTWA W PRZEMYŚLU

 

Przemyśl jako osada grodowa wzmiankowana od drugiej połowy IX wieku, a następnie miasto od XIV wieku, był siedzibą władz posiadających kompetencje militarne i sądownicze. Po roku 1434, kiedy wprowadzono polskie prawo ziemskie, ujednolicono organizację sądownictwa wprowadzając tzw. system partykularny. Powołano w Przemyślu sąd grodzki do prowadzenia spraw karnych szlachty z ziemi przemyskiej oraz spraw cywilnych szlachty nieosiadłej. Został utworzony sąd ziemski, który rozpatrywał sprawy cywilne szlachty posesjonatów. Posiedzenia sądu odbywały się w trakcie objazdów powiatów na tzw. roczkach powiatowych. W XV wieku ziemia przemyska liczyła 11 powiatów. Oprócz powiatu przemyskiego do jednostki ziemskiej należały powiaty : drohobycki, jarosławski, krzeszowski, leżajski, łańcucki, mościki, przeworski, rzeszowski, samborski, stryjski.  Powstał także sąd podkomorski zajmujący się sprawami granic dóbr ziemskich szlachty i granic między gruntami szlachty a posiadłościami królewskimi. Sądy powyższe należy zaliczyć do I instancji.  W drugiej połowie XVI wieku ziemia przemyska podzielona była na dwa powiaty tj.: przemyski i przeworski. W Przemyślu i Przeworsku miały miejsca posiedzenia sądów ziemskich, czyli roki ziemskie.  W mieście Przemyślu przez pewien okres w XVII wieku działał apelacyjny sąd kupiecki powołany przywilejem króla Zygmunta III.

 

Sądownictwo w okresie galicyjskim

 

Po pierwszym rozbiorze Polski miasto Przemyśl zostało siedzibą małego powiatu. Dopiero kolejne reformy administracyjne Galicji przyczyniły się do utworzenia jednostki administracyjnej w Przemyślu o randze obwodu.

Do 1855 roku w Galicji funkcjonowały sądy patrymonialne działające w dominiach, sądy szlacheckie, kryminalne i w magistratach. Po reformie administracyjnej przeprowadzonej w 1855 roku wprowadzono nową organizację sądowniczą. Strukturę wymiaru sądowniczego oparto na postępowaniu trzyinstancyjnym. Na szczeblu podstawowym powstały sądy działające w urzędach powiatowych i samodzielne sądy powiatowe miejsko-delegowane. Urzędy powiatowe realizowały również zadania wynikające z kompetencji organów administracji państwowej. Natomiast sądy powiatowe miejsko-delegowane zajmowały się tylko rozstrzyganiem spraw. Jednostkami wyższego stopnia były trybunały I instancji, które w głównych miastach krajów koronnych nosiły nazwę sadów krajowych, zaś w pozostałych miastach sądów obwodowych. Sądy powiatowe miejsko-delegowane tworzone w miejscowościach siedzib Trybunałów I instancji, opierały się na kadrze sędziowskiej i urzędniczej wywodzącej się z trybunałów. Sprawy prowadzone przez sądy powiatowe oraz przez urzędy powiatowe rozpatrywane były jednoosobowo, a przez Trybunały I instancji kolegialnie. Drugą instancję reprezentowały sądy krajowe wyższe, zaś trzecią był Najwyższy Trybunał Sprawiedliwości w Wiedniu.

Aktami prawnymi regulującymi kompetencje sądów były:
- patent z 20 listopada 1852 roku wyznaczający sprawy cywilne,
-patent z 29 lipca 1853 roku zredagowany jako kodeks postępowania karnego.

Do kompetencji Trybunałów I instancji w zakresie orzekania cywilnego należały sprawy unieważniania małżeństw lub separacji stron bez zgody małżonków, skargi na posiadaczy dóbr tabularnych i skargi fideikomisowe oraz spory o charakterze lenniczym. W sprawach karnych trybunały prowadziły śledztwa i orzekały o zbrodniach i występkach. Wyroki w sprawach cywilnych podejmowane były przez składy sędziowskie trójosobowo, a w karnych czteroosobowe. Odwołania od wyroków urzędów powiatowych i sądów powiatowych miejsko-delegowanych należały do kompetencji sądów krajowych wyższych.

W roku 1867 wydane zostały dwa rozporządzenia Ministerstwa Sprawiedliwości z dnia 15 lutego 1867 roku. Powoływały z dniem 28 lutego 1867 roku samodzielne sądy powiatowe w okręgu Sądu Krajowego Wyższego w Krakowie i okręgu Sądu Krajowego Wyższego we Lwowie.  Utworzone sądy powiatowe przejmowały zakres spraw sądowniczych, jakie rozpatrywały urzędy powiatowe, które przekształcono w starostwa powiatowe i wprowadzono nowy podział administracyjny. Terytoria administracyjne sądów powiatowych pokrywające się z dotychczasowymi granicami likwidowanych urzędów powiatowych otrzymały nazwę powiatów sądowych. Reformy te następnie zostały zalegalizowane ustawą z dnia 11 V 1868 roku o organizacji sądów powiatowych. Nowy akt prawny o randze ustawy z dnia 9 III 1869 roku powołał przy sądach obwodowych i krajowych sądy przysięgłych dla przestępstw popełnionych drukiem.  Poszerzenie kompetencji sądów przysięgłych o przestępstwa polityczne, zagrożone karą śmierci i karą więzienia powyżej pięciu lat wprowadził nowy kodeks karny ogłoszony w ustawie z dnia 23 V 1873 roku. Nowy sąd przysięgłych tworzył trybunał i ława przysięgłych składająca się z dwunastu członków.  Zakres powierzanych kompetencji sądom przysięgłych w okręgach mógł ulegać ograniczeniom w przypadkach niewystarczającego zapewnienia bezstronnego i niezawisłego sprawowania wymiaru sprawiedliwości.  Rozporządzenie wykonawcze do kodeksu postępowania karnego wydane przez Ministra Sprawiedliwości z dnia 19 XI 1873, sądy krajowe i obwodowe ustanowiło instancjami odwoławczymi od wyroków sądów powiatowych.

Istotne zmiany w ustroju sądowniczym przyniosły lata 1895 - 1897, kiedy w życie weszło kilka ustaw i rozporządzeń z dniem 1 I 1898 roku. Nowa ustawa z 27 XI 1896 roku wprowadziła zmiany w strukturach sądownictwa. Działające sądy powiatowe miejsko-delegowane zamieniono na sądy powiatowe i powierzono im kompetencje dotychczasowych sądów powiatowych. Zachowano zasadę kadrową, polegającą na tym, że sądy powiatowe mieszczące się w siedzibach trybunałów I instancji, obsadzane były sędziami i urzędnikami z tychże organów. Na czele trybunałów I instancji stali prezydenci, którym podlegali wiceprezydenci, radcowie i pomocniczy urzędnicy.  Trybunały I instancji dzieliły się na oddziały, a każdemu oddziałowi przyporządkowana była kancelaria sądowa prowadząca obsługę administracyjną.

Ustawa z dnia 1 VIII 1895 roku rzeczowo określiła kompetencje sądów w zakresie spraw cywilnych.  Trybunały I instancji rozpatrywały spory rozwodowe lub o unieważnienia małżeństw, sprawy separacji małżeństw, sprawy o stwierdzenie ślubnego pochodzenia, konflikty małżeńskie jak również między rodzicami i dziećmi, spory dotyczące ordynacji oraz spraw lenniczych. Trybunały I instancji rozstrzygały ponadto pozostałe sprawy cywilne nie należące do zakresu kompetencyjnego sądów powiatowych. Sądami II instancji w stosunku do sądów powiatowych były sądy obwodowe lub kolegialne, a w trzeciej instancji Najwyższy Trybunał Sprawiedliwości. Natomiast sądami II instancji w stosunku do sadów obwodowych i krajowych były sądy krajowe wyższe, a najwyższą instancją był Najwyższy Trybunał Sprawiedliwości. Akt prawny zwany Patentem z dnia 3 V 1853 roku o wewnętrznym urządzeniu i porządku czynności wszelkich władz sądowych , a także instrukcja o wewnętrznych czynnościach władz sądowych w sprawach karnych określona rozporządzeniem Ministra Sprawiedliwości z dnia 16 VI 1854 roku, normowały organizację kancelaryjną i registraturę. Postanowienia w sprawach karnych były nowelizowane kolejnym rozporządzeniem Ministra Sprawiedliwości z dnia 23 XI 1873 roku.  Za istotne zmiany w organizacji administracji sądów przyjmuje się datę 1 I 1898 rok, kiedy w życie weszły przepisy zawarte w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z dnia 5 V 1897 roku  dotyczące sądów pierwszej i drugiej instancji.

Rozporządzeniem Ministra Sprawiedliwości z dnia 29 VI 1855 roku   rozpoczął funkcjonowanie z dniem 29 IX 1855 roku C.K. Sąd Obwodowy w Przemyślu, przy którym prowadziła sprawy Prokuratura Państwa. W Przemyślu mieściły się Izby Adwokatów Przemysko-Samborskiej oraz Izby Notarialnej Przemysko-Samborsko-Sanockiej.  W pierwszym okresie działalności powołany sąd rozpatrywał sprawy z następujących okręgów, które od 1868 roku uległy zmianie na powiaty sądowe: baligrodzki, birczański, brzozowski, bukowski, dobromilski, dubiecki, dukielski, jarosławski, jaworowski, krakowiecki, krośnieński, leski, lutowiski, mościcki, niżankowicki, przemyski, radymieński, rymanowski, sanocki, sieniawski, ustrzycki, wisznieński i żmigrodzki. W 1887 roku w związku z utworzeniem Sądu Obwodowego w Sanoku ilość powiatów sądowych należących do Sądu Obwodowego w Przemyślu uległa zmniejszeniu o dziewięć: baligrodzki, birczański, brzozowski, bukowski, leski, lutowiski, rymanowski, sanocki, ustrzycki. Dalsze pomniejszenie jurysdykcji obszarowej nastąpiło w roku 1888, kiedy do powstałego Sądu Obwodowego w Jaśle włączono powiaty sądowe: dukielski, krośnieński, żmigrodzki.

Sąd Obwodowy w Przemyślu w podstawowym swoim zakresie rozpatrywał sprawy karne i cywilne. Ponadto prowadził rejestry handlowe, spółdzielcze, księgi gruntowe większych posiadłości ziemskich-tabularnych dla własnego okręgu sądowego i księgi gruntowe dla nieruchomości miejskich w Przemyślu.

 

Rynek przemyski przełomu XIX i XX wieku, przed 1903 rokiem, w głębi na wprost siedziba Sądu Okręgowego w byłym zespole OO. Dominikanów, Muzeum Narodowe Ziemi Przemyskiej w Przemyślu (dalej MNZP), MPF-886

 

C. K. Sąd Obwodowy w Przemyślu mieścił się w obiekcie Rynek nr 1, a od roku 1874 w byłym klasztorze oo.Dominikanów, po tzw. kasacie Józefińskiej, przylegającym od strony zachodniej Rynku. W zespole tym urządzono więzienie.  Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości Sąd Okręgowy w Przemyślu zlokalizowany był w byłym zespole OO. Dominikanów, aż do czasu wybudowania nowego gmachu przy ul. Konarskiego tj. do listopada 1938 roku.

Zachowane akta sądowe w Archiwum Państwowym w Przemyślu uporządkowane przez M. Daleckiego, scharakteryzowane zostały jako dokumentacja szczątkowa obejmująca lata 1858-1908. Akta sądowe obejmujące lata 1858-1865 pisane są w języku niemieckim, a już następne  w języku polskim. Wśród przechowywanych akt wyróżnić można listę przysięgłych C.K. Sądu Obwodowego w Przemyślu z roku 1879, ogłoszenie C.K. Sądu Obwodowego z 1858 roku w sprawie licytacji dóbr Jabłonica Ruska w obwodzie sanockim, depozyty sądowe z lat 1860-1865, trzy sprawy karne z lat 1907-1908 tj.; dwie dotyczące oszustwa i jedna kradzieży. Figuruje także rejestr więźniów przetrzymywanych w więzieniu Sądu Obwodowego w Przemyślu. Z okresu galicyjskiego znajdują się również akta rejestru handlowego, rejestru spółdzielni prowadzone przez Sąd Obwodowy w Przemyślu i księgi gruntowe z okręgu przemyskiego Sądu Obwodowego z drugiej połowy XIX wieku i początku XX wieku.

 

Sądownictwo w okresie II Rzeczypospolitej

 

W okresie odradzania się Państwa Polskiego w okręgach sądów apelacyjnych krakowskim i lwowskim stosowana była ustawa organizacyjna sądowa z 27 listopada 1896 r.(Dz. U. P. nr 217) oraz rozporządzenie austriackiego ministra sprawiedliwości z 5 maja 1897 r ( Dz. U. P. nr 112 ). W byłym zaborze austriackim zgodnie z dekretem Naczelnika Państwa ( Dz. Praw nr 23 poz. 76 z 1918 r ) administrację państwową od 1 stycznia 1919 roku objęło Polskie Ministerstwo Sprawiedliwości. Sądownictwo powszechne reprezentowane było przez następujące sądy: powiatowe, okręgowe i sądy apelacyjne. Sąd Najwyższy w Warszawie przejął funkcję wiedeńskiego Najwyższego Trybunału  sądowego i kasacyjnego.  Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w listopadzie 1918 roku C.K. Sąd Obwodowy w Przemyślu przekształcono na Sąd Okręgowy w Przemyślu. Stało się to na mocy dekretu Naczelnika Państwa z 8 II 1919 roku.

Sądowi Okręgowemu w Przemyślu podlegały sądy powiatowe w Dobromilu, Dubiecku, Jarosławiu, Jaworowie, Krakowcu, Mościskach, Niżankowicach, Pruchniku, Przemyślu, Radymnie, Sądowej Wiszni i Sieniawie. W latach trzydziestych sądy powiatowe przekształcono na sądy grodzkie.  Sąd Okręgowy w Przemyślu jurysdykcyjnie pozostawał w apelacji lwowskiej.

Nowe jednolite prawo o ustroju sądów powszechnych ukazało się rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej z 6 lutego 1928 roku ( Dz.U. nr 12 poz. 93 ) z mocą ustawy obowiązującej od 1 stycznia 1929 roku. Ten utwór prawny nowelizowany był dwukrotnie w 1930 roku i dwukrotnie w 1932 roku. W 1937 roku ogłoszono ustawę zmieniającą prawo o ustroju sądów powszechnych. W oparciu o tą normę prawną sądami powszechnymi były sądy: grodzkie, okręgowe i sądy apelacyjne. Sąd Najwyższy w Warszawie dzielił się na Izby: karną i cywilną.  Przy sądach okręgowych, apelacyjnych i Sądzie Najwyższym mogły być zwoływane Zgromadzenia Ogólne i Kolegia Administracyjne. Zgromadzenia Ogólne powołane zostały do przyjmowania podziału czynności sądowych, ustalania terminów wyroków sądów przysięgłych, przedstawiania kandydatów do nominacji sędziowskich i do innych spraw określonych odrębnymi ustawami. W Sądzie Najwyższym mogło przyjmować uchwały dotyczące odstępstw od przyjętych norm prawnych i rozpatrywać przypisy budzące wątpliwości prawne. W praktyce Zgromadzenia Ogólne zajmowały się wyborem członków sądów dyscyplinarnych i niektórych członków Kolegium Administracyjnego. Natomiast Kolegia Administracyjne w miarę upływu czasu zwiększały swoje kompetencje tak, że do ich działalności należało ustalanie podziału czynności sądowych, terminów roków sądów przysięgłych, wyznaczanie sędziów dla nieletnich, wydawanie opinii o kandydatach na stanowiska sędziowskie, przedkładanie wniosków w sprawach przeniesienia sędziów w stan spoczynku, określanie sędziom terminów urlopów i wypowiadanie się w sprawach bieżących.

W latach międzywojennych władze wymiaru sprawiedliwości mieściły się w : Sąd Okręgowy, Rynek 26, biuro prezesa i sędzia śledczy, Prokuratura Sądu Okręgowego, Rynek 25, Więzienie karno-śledcze, Rynek 26, Sąd Grodzki, ul. Jagiellońska 47, Powiatowa Komenda Policji P.P., ul. Dworskiego 26.

 

 Sąd Okręgowy, dawny klasztor OO. Dominikanów- okres międzywojenny, MNZP, MPF-6463

W okresie międzywojennym zaistniała potrzeba budowy nowej siedziby z uwagi na powiększający się zakres rozpatrywanych spraw przez sąd. Nowy gmach postanowiono wznieść przy ul. St. Konarskiego. Budowli tej poświęcona została główna część tego wydawnictwa.

W Przemyślu w tym okresie działało koło Zrzeszenia Sędziów i Prokuratorów Rzeczypospolitej Polskiej. W 1938 roku koło zrzeszało 74 członków. Zarząd koła tworzyli: prezes- Walerian Hoszek, wiceprezes Sądu Okręgowego; sekretarz - Antoni Wszołek, sędzia sądu okręgowego; skarbnik - Jakub Ciecierski, sędzia sądu okręgowego. Członkami zarządu byli: Stanisław Groniewski, wiceprezes Sądu Okręgowego; Włodzimierz Haszczyc, wiceprezes Sądu Okręgowego; dr Władysław Ciszkowicz, wiceprokurator sądu okręgowego; Włodzimierz Podłuski, sędzia sądu okręgowego; Piotr Ryczak, kierownik sądu grodzkiego.

Budynek Sądu Grodzkiego przy ul. Jagiellońskiej 47, zniszczony w trakcie walk w czerwcu 1941 roku, MNZP, MPF-6228

 

W okresie międzywojennym stanowisko sędziego mogła piastowć osoba, która miała polskie obywatelstwo, posiadała pełne prawa Państwa Polskiego, nieskazitelny charakter, ukończone 25 lat, wyróżniała się biegłą znajomością języka polskiego w mowie i w piśmie, legitymowała się ukończonymi uniwersyteckimi studiami prawniczymi, odbytą 3-letnią aplikację sądową i zdanym egzaminem sędziowskim. Kandydaci na sędziów okręgowych i wyższych musieli ponadto przepracować kilka lat w sądownictwie powszechnym, wojskowym, Ministerstwie Sprawiedliwości lub Prokuraturze Generalnej.  Z aplikacji i egzaminu sędziowskiego zwolnieni byli profesorowie i docenci prawa uniwersytetów państwowych, adwokaci i urzędnicy referendarscy Prokuratorii Generalnej i oficerowie korpusu sądowego, którzy byli sędziami lub prokuratorami wojskowymi.

 

 Sądownictwo w latach okupacji

 

Po wybuchu II wojny światowej 8 września prezes Sądu Okręgowego dr Jan Prochazka w oparciu o wydane rozporządzenia władz Polski wydał zarządzenie o ewakuacji pracowników sądu i prokuratury. Niektórzy pracownicy opuścili Przemyśl, udając się na wschód, a niektórzy pozostali w mieście.  
15 września 1939 roku do Przemyśla wkroczyły wojska niemieckie. Miasto podzielone zostało na dwie strefy okupacyjne już 28 września, którego granicą była rzeka San. Część prawobrzeżną zajęły wojska sowieckie, a lewobrzeżną wojska niemieckie. W gmachu przy ul. Konarskiego władza sowiecka urządziła siedzibę nowej Rady Miejskiej.

12 października 1939 roku w oparciu o dekret kanclerza Rzeszy Niemieckiej na terenach byłych województw: krakowskiego, lubelskiego, radomskiego, warszawskiego i częściowo lwowskiego powołano Generalne Gubernatorstwo, którego zarządzaniem kierował Generalny Gubernator Hans Frank.

W okresie 1939-1944 roku utworzono sądy niemieckie dla obywateli niemieckich i volksdeutschów, sądy doraźne orzekające w sprawach wykroczeń przeciwko władzom niemieckim i sądy specjalne rozpatrujące sprawy zamachów na Niemców.  Sądy niemieckie ulokowano w miastach: Krakowie, Rzeszowie, Lublinie, Chełmie, Radomiu, Piotrkowie Trybunalskim, Warszawie, Żyrardowie. Powołane zostały także Wyższe Sądy Niemieckie dla każdego okręgu Generalnego Gubernatorstwa, które funkcjonowały w ośrodkach szefów okręgów tj.; Krakowie, Lublinie, Radomiu, Warszawie.

Fragment planu Przemyśla z roku 1944, Archiwum Państwowe w Przemyślu

Sądy niemieckie rozpatrywały sprawy cywilne w stosunku do ludności niemieckiej i volksdeutschów, oraz obywateli polskich pozostających w sporach z Niemcami i administracją niemiecką. Sprawy karne rozstrzygane były w stosunku do Niemców i osób uznanych za dopuszczanie się wykroczeń przeciwko ustanowionej władzy niemieckiej. Postępowanie orzekające było dwuinstancyjne. W pierwszej instancji rozstrzygał sąd niemiecki w oparciu o prawo niemieckie. Apelacje i zażalenia rozpatrywał Wyższy Sąd Niemiecki wydając orzeczenia prawomocne i ostateczne.

Sądy traktowane jako polskie pracowały w oparciu o rozporządzenie o sądownictwie polskim w Generalnym Gubernatorstwie z 19 lutego 1940 roku.  Sądy polskie rozpatrywały sprawy cywilne, które nie należały do kompetencji sądów niemieckich, a w sprawach karnych orzekały w postępowaniach przekazanych przez sądy niemieckie. W okresie II wojny światowej funkcjonowały sądy grodzkie, okręgowe i apelacyjne. Nadzór nad nimi sprawował administrator niemieckich władz okręgu. Pracownicy sądów składali pisemne deklaracje posłuszeństwa wobec władz niemieckich. Sądy polskie pracowały w oparciu o ustawę z 6 lutego 1928 roku - Prawo o ustroju sądów powszechnych  i rozporządzeń Ministra Sprawiedliwości z lat 1928-1937. Orzeczenia sądów wydawane były w imieniu prawa. W postępowaniu odwoławczym od wyroków sądów I instancji można było wnieść apelację lub zażalenie do sądu II instancji, czyli Sądu Okręgowego. Prawo kontroli sądów grodzkich i okręgowych posiadały niemieckie sądy specjalne.

Po zawarciu paktu Ribbentrop - Mołotow miasto Przemyśl we wrześniu 1939 roku podzielone zostało na dwie części: Przemyśl- Zasanie należące do Niemiec Faszystowskich, Przemyśl - Stare Miasto wchodzące w skład Państwa Sowieckiego.  Podział miasta został zlikwidowany po 21 czerwca 1941 roku, kiedy Niemcy zaatakowały Związek Sowiecki. Pod okupacją niemiecką Sąd Grodzki w Niemieckim Przemyślu podjął pracę z początkiem ( od stycznia) 1940 roku i mieścił się na Zasaniu przy ul.Grunwaldzkiej 6. Od lipca 1941 roku funkcjonował już jako Sąd Grodzki w Przemyślu, a od 1942 roku siedzibą Sądu Grodzkiego był budynek przy ul. Wodnej 7. Organem zwierzchnim nad Sądem Grodzkim był Sąd Okręgowy w Rzeszowie Wydział Zamiejscowy w Przemyślu, a od 1942 roku Sąd Okręgowy w Przemyślu. Obowiązującym językiem urzędowym był język niemiecki. Gmach sądu przy ul.Konarskiego przeznaczono na siedzibę starostwa.

Zachowane akta spraw pisane są w języku niemieckim, ukraińskim i polskim. Większość zachowanej dokumentacji obrazuje prowadzone sprawy cywilne. Wśród nich wyróżnić można sprawy najmu lokali, zwrotu pożyczek osobom prywatnym i bankom.  Mieszkańcy Przemyśla zapożyczali się min. w bankach: Ukraińskim Kooperatywnym Banku "Ukrainbank Wira", Banku Spółdzielczym Rzemieślników i Rolników w Przemyślu, Towarzystwie Żyrowo-Kredytowym w Przemyślu, Kooperatywie "Silskij Hospodar" spółce z oo. w Drohojowie, Banku Gospodarstwa Krajowego w Warszawie oraz Kasie Stefczyka.

Przeważają sprawy o charakterze majątkowym, alimentacyjnym i spadkowym. Przewijają się dane na temat przesiedleń mieszkańców przez okupanta sowieckiego. Mieszkańcy miejscowości Hurka i Tarnawiec, wysiedleni w kwietniu 1940 roku na Wołyń, po zajęciu tych terenów przez Niemców, wracając do swoich gospodarstw, najczęściej zastawali innych mieszkańców. Stąd do sądu trafiało wiele spraw o odzyskanie swojego majątku.   Występują akta o ustanowienie spadkobierców po osobach zmarłych w obozach niemieckich np. w: Buchenwaldzie, Oświęcimiu i w Mauthausen.  Podobne sprawy rozpatrywane były w przypadkach wywózek osób na Syberię, na przymusowe roboty do Niemiec, czy też wcielenia do wojska sowieckiego.

Niewiele zachowało się spraw karnych, zaledwie tylko dwie. Dowiadujemy się, że rozpatrywana była sprawa naruszenia nietykalności osobistej i uszkodzenia ciała.

Jak pisze A.K.Mielnik trudno jest ustalić datę powołania w Przemyślu radzieckich sądów ludowych. W Archiwum Państwowym w Przemyślu zachowały się akta spraw prowadzonych przez radziecki Sąd Ludowy II dzielnicy miasta Przemyśla, który działał w latach 1940-1941 na prawej części miasta pozostającej pod okupacją władz sowieckich. , przy ulicy Mostowej 2. Akta Sądu Ludowego II dzielnicy rozpoczynają się od spraw datowanych od drugiej połowy lipca 1940 roku, natomiast dokumentacja tego sądu zgromadzona w Archiwum Archidiecezjalnym w Przemyślu rozpoczyna się od października 1940 roku ( Narodnyj Sud II dilnyci g.Peremyszla, Nastolnyj rejestr kryminalnych spraw ).

Siedziba Sądu Ludowego Przemyskiego Rejonu, okres okupacji sowieckiej 1939-1941, MNZP, MPF-80

 

Po zajęciu trenów polskich przez sowietów w większych ośrodkach zaczęły działać radziecke sądy wojenne zajmujące się zarówno sprawami politycznymi jak i karnymi. Drobne sprawy cywilne w początkowym okresie okupacji prowadzone były przez komisariaty gwardii robotniczej. W związku z tym, że zlikwidowano Izby Adwokackie oskarżeni nie mogli korzystać z obrońców.

Ziemie Polskie włączone do Związku Sowieckiego zaczęły podlegać ustawie o ustroju sądowym ZSRR, która przyjęta została przez Radę Najwyższą ZSRR 16 sierpnia 1938 roku.

Ustawa wprowadziła następującą strukturę sądowniczą: sądy ludowe działały w rejonach, sady okręgowe w okręgach, sądy obwodowe w obwodach, następnie sądy krajowe, sądy najwyższe republik związkowych i autonomicznych i sąd najwyższy ZSRR. Ponadto działały sądy specjalne i trybunały wojskowe.  Radzieckie sądy ludowe rozpatrywały przestępstwa urzędnicze, gospodarcze, sprawy cywilne oraz wszystkie sprawy zaszeregowane jako "przestępstwo kontrrewolucji". Sowieckie sądy ludowe zorganizowane były w dwóch kolegiach: karnym i cywilnym. Sądy miały pracować jako instytucje kolegialne a sędziowie wybierani i niezawiśli. Kadencyjność sądów ludowych wynosiła trzy lata a ławników dwa. Najwyższym organem sądowniczym był Sąd Najwyższy ZSRR, który rozpatrywał odwołania od wyroków sądów najwyższych republikańskich oraz rewizje wnoszone przez prokuratora generalnego.  W okresie od grudnia 1939 roku do maja 1940 w Przemyślu działał Sąd Ludowy I dzielnicy. Następne sądy ludowe rozpoczęto organizować od miesiąca czerwca 1940 roku.

 Zachowana tablica informacyjna Sądu Ludowego drugiej dzielnicy, obecnie w Muzeum Narodowym Ziemi Przemyskiej

W okresie tym wznowiono pracę adwokatów, z tym, że funkcje te mogli sprawować prawnicy radzieccy. W samym Przemyślu w okresie 1940 do 1941 funkcjonowały trzy sądy ludowe dzielnicowe: Sąd Ludowy I przy ul. Mickiewicza 4, Sąd Ludowy II przy ul. Mostowa 2 i Sąd Ludowy III przy ul. Szewczenki. Sąd Ludowy Przemyskiego Regionu mieścił się przy ul. Kapitulna 4. W stosunku do sądów przemyskich wyższą instancją był Sąd Obwodowy w Drohobyczu, który rozpatrywał odwołania kasacyjne.  Funkcje kontrolne nad wymiarem sprawiedliwości w ZSRR sprawował Ludowy Komisariat Sprawiedliwości ( Narodnyj Komisariat Justycji).

W Archiwum Państwowym w Przemyślu zgromadzono akta sądowe przedstawiające funkcjonowanie Sądu Ludowego II dzielnicy Przemyśla (Narodnyj Sud II dilnicy g. Peremyszla). Pozostały dokumentacje spraw karnych, cywilnych i niektóre komornicze. Wyszczególnić można akta spraw sądów, posiedzeń ludowych ławników, akta spraw jakimi zajmowało się NKWD, akta prokuratury, adwokatury, zakładów karnych i innych instytucji.  Jak podaje A.K.Mielinik w archiwach Sądu Ludowego II dzielnicy najwięcej spraw związanych jest z egzekwowaniem dekretu Prezydium Rady Najwyższej ZSRR z dnia 36 czerwca 1940 roku w sprawie zmiany czasu pracy w zakładach i wprowadzeniu kar sądowych dla pracowników, którzy bez usprawiedliwienia opuścili stanowisko pracy.  Charakterystyczną stroną prowadzonych procesów jest brak pisemnych uzasadnień wydawanych wyroków. W okresie funkcjonowania Sądu Ludowego II dzielnicy w Przemyślu rozpatrzonych zostało 115 spraw karnych i 509 spraw cywilnych.

Należy zaznaczyć, że na lewobrzeżnej części miasta Przemyśla 3 października 1939 roku zaczął funkcjonować utworzony przez Wehrmacht Sąd Policyjny w Przemyślu, którego skład osobowy tworzyli: sędzia pochodzenia polskiego, protokolant i funkcjonariusze niemieckiej Schutzpolizei-Dienstelle. Okres pracy sądu nie został ustalony, wiadomo natomiast, że ostatni dokument z posiedzenia Sądu Policyjnego jest datowany na 31 stycznia 1940 roku. Sąd ten powołano do rozpatrywania spraw mniejszej rangi i wagi. Sprawy o znaczniejszych wykroczeniach przewidziano dla komend polowych (Feldkomendatur). Sądy Policyjne rozpatrywały sprawy karne i cywilne, które przewidywały kary w postaci grzywnych, przymusowej pracy na rzecz miasta (do 20 dni), konfiskatę towaru i aresztu policyjnego (do pięciu dni). Dokumentacja po rozpatrywanych sprawach zachowana jest w języku polskim, niemieckim i ukraińskim. Sąd Policyjny wydawał orzeczenia w sprawach kradzieży, nielegalnego handlu, przywłaszczeń, rozbojów, fałszowania waluty i przemyt pieniędzy na sowiecką stronę. Wydawano orzeczenia w oparciu o przedwojenny Kodeks Karny oraz przepisy władz niemieckich.  Sprawy cywilne dotyczyły np.: zapłaty czynszu mieszkaniowego, używania cudzego mienia, zniesławień, korzystania z nieruchomości.

Sąd Policyjny miał prowadzić swoją działalność do czasu utworzenia na mocy rozporządzeń Generalnego Gubernatora z 16 października 1939 roku i 19 lutego 1940 roku sądów grodzkich, sądów okręgowych i sądów apelacyjnych.

 

Sądownictwo po II wojnie światowej

 

Po II wojnie światowej miasto pozostało siedzibą Sądu Okręgowego, któremu podlegały sądy grodzkie, a okręg przemyski przynależał we właściwości apelacji rzeszowskiej w latach 1945-1946, następnie do apelacji krakowskiej, a od 1 lipca 1949 roku ponownie do rzeszowskiej.  Obwieszczeniem z 30 sierpnia 1944 roku Prezesa Sądu Okręgowego w Przemyślu przywrócone zostały organa wymiaru sprawiedliwości 5 września 1944 roku w mieście, a dokument ten podpisał dr Prochazka Prezes Sądu Okręgowego.  W skład okręgu Sądu Okręgowego w Przemyślu wchodziły następujące sądy: Sąd Okręgowy w Przemyślu, Sądy Grodzkie w Przemyślu, Jarosławiu, Dubiecku, Pruchniku, Sieniawie, Radymnie i Birczy. Sąd Okręgowy w Przemyślu, Prokuratura i Sąd Grodzki w Przemyślu w tamtym czasie mieścił się na najwyższych dwóch kondygnacjach oraz połowie pomieszczeń pierwszego piętra budynku przy ul. Konarskiego, a na dwóch pierwszych Starostwo Powiatowe. Działalność Sądu Okręgowego podzielona została na trzy wydziały: Wydział I-dział procesowy cywilny i niesporny, hipoteczny; Wydział II- dział cywilno-apelacyjny oraz orzeczeń; Wydział III- karny.

Sądownictwo na ziemiach Polskich w końcowym okresie działań wojennych funkcjonowało w oparciu o ustawę- Prawo o ustroju sądów powszechnych z 6 lutego 1928 roku.  Z dniem 12 września 1944 roku powołano do życia specjalne sądy karne, które rozpatrywały sprawy przeciwko zbrodniarzom faszystowskim i osobom posądzonym o zdradę narodu polskiego. Przejęły one gro kompetencji od innych sądów, a ich działalność została zakończona 17 października 1946 roku.  Następnie 23 września 1944 roku weszła w życie ustawa - Prawo o ustroju sądów wojskowych i prokuratury wojskowej, która wprowadzała sądzenie osób cywilnych przez sądy wojskowe.  Na mocy rozporządzenia kierownika Resortu Sprawiedliwości z 7 grudnia 1944 roku do okręgu Sądu Okręgowego w Przemyślu włączono miejscowości znajdujące się w granicach Polski, a przed 1 września 1939 roku należące do okręgów Sądów Grodzkich w Niżankowicach i Dobromilu.

W czerwcu 1945 roku w okręgu Sądu Okręgowego w Przemyślu dokonano zmian sieci sądowej. Okręg Sądu Grodzkiego w Radymnie przyłączono do Sądu Grodzkiego w Jarosławiu, okręg Sądu Grodzkiego w Birczy do Sądu Grodzkiego w Dubiecku, a okręg Sądu  Grodzkiego w Cieszanowie do Sądu Grodzkiego w Lubaczowie.

Kolejne zmiany nastąpiły 22 lutego 1946 roku z chwilą powołania Sądów Obywatelskich, do których należało rozpatrywanie spraw cywilnych i karnych w oparciu o - Regulamin wewnętrzny urzędowania sądów obywatelskich z 14 listopada 1947 roku.  Sądy Obywatelskie składały się z sędziego, zastępcy oraz sześciu ławników. Najczęściej rozpatrywały skargi w zespołach trzyosobowych. Należy zaznaczyć, że sądy obywatelskie nie zostały powołane w strukturach organizacyjnych na terenie całego kraju. Orzekały jako organy  I-instancji w sprawach cywilnych i karnych o najmniejszym stopniu przewinienia. Sprawy kierowano do sądów obywatelskich w przypadku, kiedy stronami w postępowaniu były osoby fizyczne posiadające obywatelstwo Polskie i zamieszkujące teren podległy danemu sądowi. Nadzór zwierzchni nad tymi sądami sprawowały sądy grodzkie. Sądy obywatelskie funkcjonowały do roku 1954.

Sądy grodzkie w strukturach organizacyjnych sądownictwa stanowiły najniższy szczebel władz sądowniczych. Rozstrzygały sprawy karne i cywilne z zachowaniem regulaminów z 1932 roku. Przy rozpatrywaniu spraw cywilnych posiłkowano się -  Regulaminem wewnętrznego urzędowania sądów apelacyjnych, okręgowych i grodzkich, a w sprawach karnych - Regulaminem wewnętrznych urzędowania sądów apelacyjnych, okręgowych i grodzkich.  Sądy grodzkie podzielone zostały na oddziały, w których sprawy prowadził jeden sędzia lub zespół. Podlegały administracyjnie Sądom Okręgowym.

W kwietniu 1948 roku zlikwidowano Sąd Grodzki w Birczy przyłączając okręg do Sądu Grodzkiego w Dubiecku, zniesiono Sąd Grodzki w Cieszanowie włączając ten okręg do Sądu Grodzkiego w Lubaczowie oraz Sąd Grodzki w Radymnie przyporządkowując ten okręg do Sądu Grodzkiego w Jarosławiu.

Na konferencji prezesów sądów okręgowych Apelacji Krakowskiej w maju 1948 roku zaproponowano utworzenie Wydziałów Zamiejscowych. Powołany Wydział Zamiejscowy Sądu Okręgowego w Przemyślu z siedzibą w Jarosławiu zlikwidowano 21 stycznia 1949 roku u uwagi na najmniejszy wpływ rozstrzyganych spraw.

Zmiany granic okręgów sądów grodzkich dokonano 6 sierpnia 1948 roku w związku z regulacją powojennej granicy państwa Polskiego. Dotyczyły one okręgu Sądu Grodzkiego w Dubiecku i Przemyślu. Gromadę Starzawa w gminie Stubno włączono do okręgu Sądu Grodzkiego w Przemyślu.  1 października 1949 roku poszerzono strukturę Sądu Okręgowego o wydział dla nieletnich.

Z zachowanych akt wynika, że pierwsza rozprawa cywilna odbyła się 5 września 1944 roku, a sprawa karna 19 września 1944 roku.

Kiedy uchwalono ustawę - O zmianie prawa o ustroju sądów powszechnych 20 lipca 1950 roku, w miejscowościach powiatowych Sądy Grodzkie zastąpiono Sądami Powiatowymi.  Od 1 stycznia 1951 roku przeprowadzono zmiany w strukturach organizacyjnych wymiaru sprawiedliwości bazując na podziale administracyjnym kraju. W Rzeszowie powołano Sąd Wojewódzki, a Przemyślu w miejsce Sądu Okręgowego Wydział Zamiejscowy Sądu Wojewódzkiego w Rzeszowie.

W zgromadzonym zespole akt odejmujących lata 1944 do 1990 najwięcej miejsca zajmują sprawy karne, bo około 70% wszystkich spraw, a 30% to sprawy cywilne. Sprawy karne prowadzono z urzędu i oskarżenia prywatnego. Najwięcej spraw zachowało się tych ostatnich. Na dokumentację jednej sprawy składają się: wniosek osoby poszkodowanej opracowany przez adwokata z oskarżenia prywatnego, Milicję Obywatelską lub Prokuraturę procesach prowadzonych z urzędu. Do wniosków dołączone są dowody w sprawie np.: protokoły przesłuchań, pełnomocnictwa adwokatów, opinie biegłych, zwrotne potwierdzenia odbiorów pism sądowych, zaświadczenia wymagane do rozprawy.

W historycznym zespole akt spraw karnych najwięcej postępowań dotyczy kradzieży np.:
- dokumentów tożsamości,
- nawozów sztucznych,
- artykułów spożywczych,
- ubrań,
- zwierząt domowych,
- płodów rolnych.

W oparciu o orzeczenia sądów prowadzone były przez Milicję Obywatelską rewizje mieszkań u osób podejrzanych o przestępstwa. Rozpatrywano naruszenia dóbr osobistych. Przykładem może być pomówienie urzędnika o przynależność do NSDAP. Zajmowano się kłusownictwem w lasach państwowych i przestępstwami popełnionymi przez nieletnich.   Sprawy prowadzone przez sąd dotyczyły fałszowania banknotów, poświadczeń nieprawdy, pobić, braku przestrzegania przepisów sanitarno-higienicznych przez jednostki handlowe oraz kłusownictwa.  Odnotowane są sprawy ukarania osób nie przestrzegających przepisów ustawy - O zabezpieczaniu socjalistycznej dyscypliny pracy z 19 IV 1950 roku ( Dz. U. R. P. nr 20 poz.168).  Wypada również podkreślić, że w okresie 1944 -1945 większość prowadzonych spraw była umarzana z powodu nie wykrycia sprawców przestępstw.

Do najczęstszych przestępstw w okresie 1944-1949 można zaliczyć kradzieże i włamania, zabójstwa, gwałty i przestępstwa gospodarcze.

Dokumentacja obejmująca sprawy cywilne składa się z pozwu napisanego przez adwokata, załączników np.: zaświadczeń urzędowych, testamentów, wyrysów i wypisów gruntowych, pełnomocnictw adwokatów. Rozprawy były protokołowane z zaznaczeniem niezbędnych danych i pełnych zeznań świadków. Wyróżnić można sprawy prowadzone z powództwa cywilnego i kierowane przez instytucje. Orzeczenia kończyły się wydaniem postanowień bądź wyrokami z uzasadnieniem.

Spotyka się sprawy dotyczące odzyskania swojego majątku i ustalenia prawowitego właściciela. W grupie tej zachowały się sprawy ludności żydowskiej przeciwko Starostwu Powiatowemu i Zarządowi Miasta Przemyśla o zwrot utraconych majątków o okresie II wojny światowej.   Toczyły się sprawy o nie spłacanie zaciągniętych długów i kredytów.   Rozpatrywane były sprawy o ustalenie ojcostwa i płacenie alimentów.   Po tych rozprawach zachowały się akta spraw opiekuńczych.

Z ogółu spraw można jeszcze wyróżnić akta spadkowe. W źródłach tych występują: akty zgonu, inwentarze majątkowe, testamenty, mapki sytuacyjne, dokumenty ustalające spadkobierców i wpisy do ksiąg wieczystych.

W zespole akt, na co zwrócił uwagę A. K.Mielnik, zachowała się rozprawa sądowa z roku 1945 z powództwa cywilnego dzierżawcy majątku dworskiego w Ostrowie gm. Przemyśl przeciwko współwłaścicielom o ochronę zakłóconego posiadania dzierżawy.

11 października 1944 roku na posiedzeniu Kolegium Administracyjnym Sądu Okręgowego w Przemyślu w skład, którego wchodzili:
- dr Prochazka Jan - Prezes Sądu Okręgowego,
- Kolarz Rudolf  - Prokurator,
- Haszczyc Włodzimierz - Wiceprezes S.O.,
- dr Rzeszutko Marcin - sędzia S.O.,
- dr Adamiak Stanisław - kierownik S. gr.,
- Czech Franciszek- rejestrator, jako protokolant.

W oparciu o art. 52 prawa o ustroju sądów powszechnych powołano Wydział I cywilny procesowy, Wydział II cywilno-apelacyjny, Wydział III karny i Wydział IV karno-skarbowy. Do wydziałów przyporządkowano sędziów.  W zmienionym składzie Kolegium Administracyjne Sądu Okręgowego w Przemyślu w dniu 21 września 1945 roku dokonało zmian organizacyjnych struktury sądu. Złączono Wydział I cywilno-procesowy z Wydziałem II cywilno-apelacyjnym.  Kolegium Administracyjne 21 grudnia 1945 roku powołało Przewodniczącego oraz dwóch zastępców Wydziału powołanego do rozpoznawania spraw określonych w dekrecie z 16 XI 1945 r. o przestępstwa szczególnie niebezpieczne w okresie odbudowy państwa (Dz. U. R. P. Nr. 53, poz. 300), dokonano wyboru Przewodniczącego i dwóch zastępców Wydziału powołanego do rozpoznawania spraw w postępowaniu doraźnym zgodnie z dekretem z dnia 16 listopada 1945 r. o postępowaniu doraźnym (Dz.U. R. P. Nr. 53).  Po przeprowadzonych kontrolach Sądu Okręgowego w Przemyślu przez przedstawicieli Ministerstwa Sprawiedliwości usuwanie nieprawidłowości najczęściej odbywało się na drodze wydawania zarządzeń wewnętrznych. Informacje o sposobie wykonania zaleceń kierowane były ministerstwa. Pozwoliliśmy sobie na przytoczenie jednego z często używanych zakończeń pism " ... proszę uprzejmie o przyjęcie ich do Swej zatwierdzającej wiadomości ".  Od 15 października 1946 roku Ministerstwo Sprawiedliwości reskryptem z dnia 3 października 1946 (L.dz. O.A.11934/46) zobowiązało wszystkie Sądy i Urzędy do używania tog i biretów. Sędziowie Sądu Okręgowego w Przemyślu zobligowani zostali do noszenia strojów urzędowych w trakcie rozpraw. Zasoby archiwalne przechowywane w Archiwum Państwowym w Przemyślu dotyczące sądownictwa przemyskiego omówione zostały przez badaczy A.Dziedziuk i M.Daleckiego.

Po reformie administracyjnej kraju w 1975 roku i utworzeniu 49 województw, na mocy rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 31 maja 1975 r. w sprawie utworzenia sądów wojewódzkich i sądów rejonowych oraz ustalenia ich siedzib i obszarów właściwości (Dz. U. nr 18, poz. 99 ze zm.) powołano w Przemyślu Sąd Wojewódzki z dniem 1 czerwca 1975 r. Prezesem Sądu został wówczas Sędzia Sądu Wojewódzkiego Bolesław Gawlikowski. Następnie funkcję tę pełnili Sędziowie Sądu Wojewódzkiego Ryszard Kot, Zbigniew Różański i Andrzej Kluz.

(Fragment rozporządzenia - Na podstawie art. 5 § 1, art. 6 § 1 i art. 11 Prawa o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. z 1964 r. Nr 6, poz. 40, z 1967 r. Nr 13, poz. 55, z 1969 r. Nr 13, poz. 98, z 1974 r. Nr 50, poz. 316 i 1975 r. Nr 16, poz. 91), art. 16 § 2 Kodeksu postępowania cywilnego (Dz. U. z 1964 r. Nr 43, poz. 296, z 1965 r. Nr 15, poz. 113, z 1974 r. Nr 27, poz. 157 i Nr 39, poz. 23) i art. 41 ust. 3 ustawy z dnia 28 maja 1975 r. o dwustopniowym podziale administracyjnym Państwa oraz o zmianie ustawy o radach narodowych (Dz. U. Nr 16, poz. 91) zarządza się, co następuje :

§ 1. Tworzy się następujące sądy wojewódzkie oraz ustala ich siedziby i obszary właściwości:
31)   Sąd Wojewódzki w Poznaniu dla województwa poznańskiego,
32)   Sąd Wojewódzki w Przemyślu dla województwa przemyskiego,
33)   Sąd Wojewódzki w Radomiu dla województwa radomskiego,

 § 8. Rozporządzenie wchodzi w życie z dniem ogłoszenia z mocą od dnia 1 czerwca 1975 r.)

 Sądowi Wojewódzkiemu w Przemyślu przyporządkowano według właściwości kompetencyjnych obecne powiaty: jarosławski, przeworski, lubaczowski i przemyski. Sąd Wojewódzki wypełniał swoje funkcje do końca roku 1998, bowiem z dniem 1 stycznia 1999 po wejściu w życie reformy administracyjnej kraju zmieniony został na Sąd Okręgowy.

Niedługo funkcjonował ten sąd, gdyż 1 czerwca 2000 roku Sąd Okręgowy w Przemyślu zlikwidowano (na mocy rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 23 maja 2000 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie utworzenia sądów apelacyjnych, sądów okręgowych i sądów rejonowych oraz ustalenia ich siedzib i obszarów właściwości [Dz. U. nr 44, poz. 515] przyłączając okręg przemyski do Sądu Okręgowego w Rzeszowie.

Następnie 1 lipca 2001 roku przemyski okręg przyporządkowano Sądowi Okręgowemu w Krośnie na podstawie Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 18 maja 2001 r. w sprawie utworzenia sądów apelacyjnych, sądów okręgowych i sądów rejonowych oraz ustalenia ich siedzib i obszarów właściwości.  (Dz. U. Nr  64 poz. 654 ze zm.)

W oparciu o wydane rozporządzenia do dnia 30 kwietnia 2005 roku w Przemyślu mieścił się Ośrodek Zamiejscowy Sądu Okręgowego w Rzeszowie, a później Sądu Okręgowego w Krośnie. Kierownikiem Ośrodka Zamiejscowego w Przemyślu został Wiceprezes Sądu Okręgowego w Rzeszowie Andrzej Kret i  stanowisko to zajmował do 31 sierpnia  2000 r.  Kolejnym kierownikiem Ośrodka  w okresie od 1 września  2000 r. do 25 kwietnia 2005 r.  był Sędzia Sądu Okręgowego Marek Byliński, który od 1 lutego 2003 r. zajmował też stanowisko Wiceprezesa Sądu Okręgowego w Krośnie.

Z dniem 26 kwietnia 2005 r. Sędzia Sądu Okręgowego Marek Byliński ustanowiony został pełnomocnikiem Ministra Sprawiedliwości do podejmowania działań organizacyjnych i administracyjnych zmierzających do utworzenia Sądu Okręgowego w Przemyślu.

W dniu 1 maja 2005 roku ponownie powołano w Przemyślu Sąd Okręgowy ( na mocy rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 13 kwietnia 2005 r. w sprawie utworzenia Sądu Okręgowego w Przemyślu oraz zmiany rozporządzenia w sprawie sądów apelacyjnych, sądów okręgowych i sądów rejonowych oraz ustalenia ich siedzib i obszarów właściwości  (Dz. U. Nr 63, poz. 557), którego siedzibą jest zabytkowy gmach przy ul. St. Konarskiego. Obowiązki prezesa Sądu powierzono Sędziemu Sądu Okręgowego Markowi Bylińskiemu, a z dniem 21 czerwca 2005 r. powołano go na to stanowisko.

Obecniesp; wW strukturze Sądu Okręgowego w Przemyślu mieszścząiły się następujące Wydziały : Cywilny, Karny, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych oraz Penitencjarny i Nadzoru nad Wykonaniem Orzeczeń Karnych. Natomiast w okręgu przemyskim do końca 2012 r. zorganizowane były cztery Sądy Rejonowe: w Przemyślu, Jarosławiu, Lubaczowie i Przeworsku.
Zarządzeniem Ministra Sprawiedliwości z dnia 29 listopada 2012 roku, w sprawie zniesienia i utworzenia niektórych wydziałów w sądach rejonowych oraz zmiany zarządzenia w sprawie utworzenia wydziałów w sądach rejonowych, z dniem 1 stycznia 2013 roku zmieniona została struktura organizacyjna w obszarze właściwości okręgu Sądu Okręgowego w Przemyślu, poprzez zniesienie Sądu Rejonowego w Lubaczowie i Sądu Rejonowego w Przeworsku oraz utworzenie Wydziałów Zamiejscowych w Sądzie Rejonowym w Jarosławiu.
Nadrzędną instancją nad tymi jednostkami jest Sąd Okręgowy w Przemyślu, który sprawuje również w stosunku do tych organów nadzór administracyjny.

W dniu 7 października 2014 r.  Minister Sprawiedliwości podpisał rozporządzenie, na podstawie którego z dniem 1 stycznia 2015 r. odtworzonych zostanie 41 sądów rejonowych zniesionych w związku z tzw. reorganizacją małych sądów. Na podstawie przepisów ww. rozporządzenia z dniem 1 stycznia 2015 r. w okręgu Sądu Okręgowego w Przemyślu  przywrócony zostanie ł Sąd Rejonowy w Przeworsku z siedzibą przy ul. Lwowskiej 9   

W dniu 12 listopada  2014 r.  Minister Sprawiedliwości podpisał rozporządzenie, na podstawie którego z dniem 1 lipca 2015r.  odtworzone zostały sądy rejonowe zniesione w związku z tzw. reorganizacją małych sądów. Na podstawie przepisów ww. rozporządzenia z dniem  1 lipca 2015 r. w okręgu Sądu Okręgowego w Przemyślu  przywrócony został Sąd Rejonowy w  Lubaczowie z siedzibą przy ul. Mickiewicza 24  

Zarządzeniem   Ministra Sprawiedliwości  z dnia  23 listopada  2018 r.  w sprawie  zniesienia  niektórych   wydziałów   w sądach okręgowych  oraz  zmieniające  zarządzenie  w sprawie  utworzenia  wydziałów w sądach okręgowych  oraz  ośrodków  zamiejscowych  sadów  okręgowych (Dz. Urz.  Ministra  Sprawiedliwości z 2018 r. poz. 320)  z dniem 1 grudnia 2018 r.  zniesiony zostajeł  w Sądzie Okręgowym  w Przemyślu  IV Wydział Penitencjarny i  Nadzoru nad Wykonywaniem Orzeczeń Karnych. Rozpoznawanie  spraw  z zakresu spraw  penitencjarnych i nadzoru nad sądowym postępowaniem wykonawczym w sprawach z zakresu  prawa karnego należećy będzie  do właściwości II Wydziału Karnego Sądu Okręgowego  w Przemyślu.  

 

 

 

  HISTORIA SĄDOWNICTWA W PRZEMYŚLU   Przemyśl jako osada grodowa wzmiankowana od drugiej połowy IX wieku, a następnie miasto od XIV wieku, był siedzibą władz posiadających kompetencje militarne i sądownicze. Po roku 1434, kiedy wprowadzono polskie prawo ziemskie, ujednolicono organizację sądownictwa wprowadzając tzw. system partykularny. Powołano w Przemyślu sąd grodzki do prowadzenia spraw karnych szlachty z ziemi przemyskiej oraz spraw cywilnych szlachty nieosiadłej. Został utworzony sąd ziemski, który rozpatrywał sprawy cywilne szlachty posesjonatów. Posiedzenia sądu odbywały się w trakcie objazdów powiatów na tzw. roczkach powiatowych. W XV wieku ziemia przemyska liczyła 11 powiatów. Oprócz powiatu przemyskiego do jednostki ziemskiej należały powiaty : drohobycki, jarosławski, krzeszowski, leżajski, łańcucki, mościki, przeworski, rzeszowski, samborski, stryjski.  Powstał także sąd podkomorski zajmujący się sprawami granic dóbr ziemskich szlachty i granic między gruntami szlachty a posiadłościami królewskimi. Sądy powyższe należy zaliczyć do I instancji.  W drugiej połowie XVI wieku ziemia przemyska podzielona była na dwa powiaty tj.: przemyski i przeworski. W Przemyślu i Przeworsku miały miejsca posiedzenia sądów ziemskich, czyli roki ziemskie.  W mieście Przemyślu przez pewien okres w XVII wieku działał apelacyjny sąd kupiecki powołany przywilejem króla Zygmunta III.   Sądownictwo w okresie galicyjskim   Po pierwszym rozbiorze Polski miasto Przemyśl zostało siedzibą małego powiatu. Dopiero kolejne reformy administracyjne Galicji przyczyniły się do utworzenia jednostki administracyjnej w Przemyślu o randze obwodu. Do 1855 roku w Galicji funkcjonowały sądy patrymonialne działające w dominiach, sądy szlacheckie, kryminalne i w magistratach. Po reformie administracyjnej przeprowadzonej w 1855 roku wprowadzono nową organizację sądowniczą. Strukturę wymiaru sądowniczego oparto na postępowaniu trzyinstancyjnym. Na szczeblu podstawowym powstały sądy działające w urzędach powiatowych i samodzielne sądy powiatowe miejsko-delegowane. Urzędy powiatowe realizowały również zadania wynikające z kompetencji organów administracji państwowej. Natomiast sądy powiatowe miejsko-delegowane zajmowały się tylko rozstrzyganiem spraw. Jednostkami wyższego stopnia były trybunały I instancji, które w głównych miastach krajów koronnych nosiły nazwę sadów krajowych, zaś w pozostałych miastach sądów obwodowych. Sądy powiatowe miejsko-delegowane tworzone w miejscowościach siedzib Trybunałów I instancji, opierały się na kadrze sędziowskiej i urzędniczej wywodzącej się z trybunałów. Sprawy prowadzone przez sądy powiatowe oraz przez urzędy powiatowe rozpatrywane były jednoosobowo, a przez Trybunały I instancji kolegialnie. Drugą instancję reprezentowały sądy krajowe wyższe, zaś trzecią był Najwyższy Trybunał Sprawiedliwości w Wiedniu. Aktami prawnymi regulującymi kompetencje sądów były:- patent z 20 listopada 1852 roku wyznaczający sprawy cywilne,-patent z 29 lipca 1853 roku zredagowany jako kodeks postępowania karnego. Do kompetencji Trybunałów I instancji w zakresie orzekania cywilnego należały sprawy unieważniania małżeństw lub separacji stron bez zgody małżonków, skargi na posiadaczy dóbr tabularnych i skargi fideikomisowe oraz spory o charakterze lenniczym. W sprawach karnych trybunały prowadziły śledztwa i orzekały o zbrodniach i występkach. Wyroki w sprawach cywilnych podejmowane były przez składy sędziowskie trójosobowo, a w karnych czteroosobowe. Odwołania od wyroków urzędów powiatowych i sądów powiatowych miejsko-delegowanych należały do kompetencji sądów krajowych wyższych. W roku 1867 wydane zostały dwa rozporządzenia Ministerstwa Sprawiedliwości z dnia 15 lutego 1867 roku. Powoływały z dniem 28 lutego 1867 roku samodzielne sądy powiatowe w okręgu Sądu Krajowego Wyższego w Krakowie i okręgu Sądu Krajowego Wyższego we Lwowie.  Utworzone sądy powiatowe przejmowały zakres spraw sądowniczych, jakie rozpatrywały urzędy powiatowe, które przekształcono w starostwa powiatowe i wprowadzono nowy podział administracyjny. Terytoria administracyjne sądów powiatowych pokrywające się z dotychczasowymi granicami likwidowanych urzędów powiatowych otrzymały nazwę powiatów sądowych. Reformy te następnie zostały zalegalizowane ustawą z dnia 11 V 1868 roku o organizacji sądów powiatowych. Nowy akt prawny o randze ustawy z dnia 9 III 1869 roku powołał przy sądach obwodowych i krajowych sądy przysięgłych dla przestępstw popełnionych drukiem.  Poszerzenie kompetencji sądów przysięgłych o przestępstwa polityczne, zagrożone karą śmierci i karą więzienia powyżej pięciu lat wprowadził nowy kodeks karny ogłoszony w ustawie z dnia 23 V 1873 roku. Nowy sąd przysięgłych tworzył trybunał i ława przysięgłych składająca się z dwunastu członków.  Zakres powierzanych kompetencji sądom przysięgłych w okręgach mógł ulegać ograniczeniom w przypadkach niewystarczającego zapewnienia bezstronnego i niezawisłego sprawowania wymiaru sprawiedliwości.  Rozporządzenie wykonawcze do kodeksu postępowania karnego wydane przez Ministra Sprawiedliwości z dnia 19 XI 1873, sądy krajowe i obwodowe ustanowiło instancjami odwoławczymi od wyroków sądów powiatowych. Istotne zmiany w ustroju sądowniczym przyniosły lata 1895 - 1897, kiedy w życie weszło kilka ustaw i rozporządzeń z dniem 1 I 1898 roku. Nowa ustawa z 27 XI 1896 roku wprowadziła zmiany w strukturach sądownictwa. Działające sądy powiatowe miejsko-delegowane zamieniono na sądy powiatowe i powierzono im kompetencje dotychczasowych sądów powiatowych. Zachowano zasadę kadrową, polegającą na tym, że sądy powiatowe mieszczące się w siedzibach trybunałów I instancji, obsadzane były sędziami i urzędnikami z tychże organów. Na czele trybunałów I instancji stali prezydenci, którym podlegali wiceprezydenci, radcowie i pomocniczy urzędnicy.  Trybunały I instancji dzieliły się na oddziały, a każdemu oddziałowi przyporządkowana była kancelaria sądowa prowadząca obsługę administracyjną. Ustawa z dnia 1 VIII 1895 roku rzeczowo określiła kompetencje sądów w zakresie spraw cywilnych.  Trybunały I instancji rozpatrywały spory rozwodowe lub o unieważnienia małżeństw, sprawy separacji małżeństw, sprawy o stwierdzenie ślubnego pochodzenia, konflikty małżeńskie jak również między rodzicami i dziećmi, spory dotyczące ordynacji oraz spraw lenniczych. Trybunały I instancji rozstrzygały ponadto pozostałe sprawy cywilne nie należące do zakresu kompetencyjnego sądów powiatowych. Sądami II instancji w stosunku do sądów powiatowych były sądy obwodowe lub kolegialne, a w trzeciej instancji Najwyższy Trybunał Sprawiedliwości. Natomiast sądami II instancji w stosunku do sadów obwodowych i krajowych były sądy krajowe wyższe, a najwyższą instancją był Najwyższy Trybunał Sprawiedliwości. Akt prawny zwany Patentem z dnia 3 V 1853 roku o wewnętrznym urządzeniu i porządku czynności wszelkich władz sądowych , a także instrukcja o wewnętrznych czynnościach władz sądowych w sprawach karnych określona rozporządzeniem Ministra Sprawiedliwości z dnia 16 VI 1854 roku, normowały organizację kancelaryjną i registraturę. Postanowienia w sprawach karnych były nowelizowane kolejnym rozporządzeniem Ministra Sprawiedliwości z dnia 23 XI 1873 roku.  Za istotne zmiany w organizacji administracji sądów przyjmuje się datę 1 I 1898 rok, kiedy w życie weszły przepisy zawarte w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z dnia 5 V 1897 roku  dotyczące sądów pierwszej i drugiej instancji. Rozporządzeniem Ministra Sprawiedliwości z dnia 29 VI 1855 roku   rozpoczął funkcjonowanie z dniem 29 IX 1855 roku C.K. Sąd Obwodowy w Przemyślu, przy którym prowadziła sprawy Prokuratura Państwa. W Przemyślu mieściły się Izby Adwokatów Przemysko-Samborskiej oraz Izby Notarialnej Przemysko-Samborsko-Sanockiej.  W pierwszym okresie działalności powołany sąd rozpatrywał sprawy z następujących okręgów, które od 1868 roku uległy zmianie na powiaty sądowe: baligrodzki, birczański, brzozowski, bukowski, dobromilski, dubiecki, dukielski, jarosławski, jaworowski, krakowiecki, krośnieński, leski, lutowiski, mościcki, niżankowicki, przemyski, radymieński, rymanowski, sanocki, sieniawski, ustrzycki, wisznieński i żmigrodzki. W 1887 roku w związku z utworzeniem Sądu Obwodowego w Sanoku ilość powiatów sądowych należących do Sądu Obwodowego w Przemyślu uległa zmniejszeniu o dziewięć: baligrodzki, birczański, brzozowski, bukowski, leski, lutowiski, rymanowski, sanocki, ustrzycki. Dalsze pomniejszenie jurysdykcji obszarowej nastąpiło w roku 1888, kiedy do powstałego Sądu Obwodowego w Jaśle włączono powiaty sądowe: dukielski, krośnieński, żmigrodzki. Sąd Obwodowy w Przemyślu w podstawowym swoim zakresie rozpatrywał sprawy karne i cywilne. Ponadto prowadził rejestry handlowe, spółdzielcze, księgi gruntowe większych posiadłości ziemskich-tabularnych dla własnego okręgu sądowego i księgi gruntowe dla nieruchomości miejskich w Przemyślu.   Rynek przemyski przełomu XIX i XX wieku, przed 1903 rokiem, w głębi na wprost siedziba Sądu Okręgowego w byłym zespole OO. Dominikanów, Muzeum Narodowe Ziemi Przemyskiej w Przemyślu (dalej MNZP), MPF-886   C. K. Sąd Obwodowy w Przemyślu mieścił się w obiekcie Rynek nr 1, a od roku 1874 w byłym klasztorze oo.Dominikanów, po tzw. kasacie Józefińskiej, przylegającym od strony zachodniej Rynku. W zespole tym urządzono więzienie.  Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości Sąd Okręgowy w Przemyślu zlokalizowany był w byłym zespole OO. Dominikanów, aż do czasu wybudowania nowego gmachu przy ul. Konarskiego tj. do listopada 1938 roku. Zachowane akta sądowe w Archiwum Państwowym w Przemyślu uporządkowane przez M. Daleckiego, scharakteryzowane zostały jako dokumentacja szczątkowa obejmująca lata 1858-1908. Akta sądowe obejmujące lata 1858-1865 pisane są w języku niemieckim, a już następne  w języku polskim. Wśród przechowywanych akt wyróżnić można listę przysięgłych C.K. Sądu Obwodowego w Przemyślu z roku 1879, ogłoszenie C.K. Sądu Obwodowego z 1858 roku w sprawie licytacji dóbr Jabłonica Ruska w obwodzie sanockim, depozyty sądowe z lat 1860-1865, trzy sprawy karne z lat 1907-1908 tj.; dwie dotyczące oszustwa i jedna kradzieży. Figuruje także rejestr więźniów przetrzymywanych w więzieniu Sądu Obwodowego w Przemyślu. Z okresu galicyjskiego znajdują się również akta rejestru handlowego, rejestru spółdzielni prowadzone przez Sąd Obwodowy w Przemyślu i księgi gruntowe z okręgu przemyskiego Sądu Obwodowego z drugiej połowy XIX wieku i początku XX wieku.   Sądownictwo w okresie II Rzeczypospolitej   W okresie odradzania się Państwa Polskiego w okręgach sądów apelacyjnych krakowskim i lwowskim stosowana była ustawa organizacyjna sądowa z 27 listopada 1896 r.(Dz. U. P. nr 217) oraz rozporządzenie austriackiego ministra sprawiedliwości z 5 maja 1897 r ( Dz. U. P. nr 112 ). W byłym zaborze austriackim zgodnie z dekretem Naczelnika Państwa ( Dz. Praw nr 23 poz. 76 z 1918 r ) administrację państwową od 1 stycznia 1919 roku objęło Polskie Ministerstwo Sprawiedliwości. Sądownictwo powszechne reprezentowane było przez następujące sądy: powiatowe, okręgowe i sądy apelacyjne. Sąd Najwyższy w Warszawie przejął funkcję wiedeńskiego Najwyższego Trybunału  sądowego i kasacyjnego.  Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w listopadzie 1918 roku C.K. Sąd Obwodowy w Przemyślu przekształcono na Sąd Okręgowy w Przemyślu. Stało się to na mocy dekretu Naczelnika Państwa z 8 II 1919 roku. Sądowi Okręgowemu w Przemyślu podlegały sądy powiatowe w Dobromilu, Dubiecku, Jarosławiu, Jaworowie, Krakowcu, Mościskach, Niżankowicach, Pruchniku, Przemyślu, Radymnie, Sądowej Wiszni i Sieniawie. W latach trzydziestych sądy powiatowe przekształcono na sądy grodzkie.  Sąd Okręgowy w Przemyślu jurysdykcyjnie pozostawał w apelacji lwowskiej. Nowe jednolite prawo o ustroju sądów powszechnych ukazało się rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej z 6 lutego 1928 roku ( Dz.U. nr 12 poz. 93 ) z mocą ustawy obowiązującej od 1 stycznia 1929 roku. Ten utwór prawny nowelizowany był dwukrotnie w 1930 roku i dwukrotnie w 1932 roku. W 1937 roku ogłoszono ustawę zmieniającą prawo o ustroju sądów powszechnych. W oparciu o tą normę prawną sądami powszechnymi były sądy: grodzkie, okręgowe i sądy apelacyjne. Sąd Najwyższy w Warszawie dzielił się na Izby: karną i cywilną.  Przy sądach okręgowych, apelacyjnych i Sądzie Najwyższym mogły być zwoływane Zgromadzenia Ogólne i Kolegia Administracyjne. Zgromadzenia Ogólne powołane zostały do przyjmowania podziału czynności sądowych, ustalania terminów wyroków sądów przysięgłych, przedstawiania kandydatów do nominacji sędziowskich i do innych spraw określonych odrębnymi ustawami. W Sądzie Najwyższym mogło przyjmować uchwały dotyczące odstępstw od przyjętych norm prawnych i rozpatrywać przypisy budzące wątpliwości prawne. W praktyce Zgromadzenia Ogólne zajmowały się wyborem członków sądów dyscyplinarnych i niektórych członków Kolegium Administracyjnego. Natomiast Kolegia Administracyjne w miarę upływu czasu zwiększały swoje kompetencje tak, że do ich działalności należało ustalanie podziału czynności sądowych, terminów roków sądów przysięgłych, wyznaczanie sędziów dla nieletnich, wydawanie opinii o kandydatach na stanowiska sędziowskie, przedkładanie wniosków w sprawach przeniesienia sędziów w stan spoczynku, określanie sędziom terminów urlopów i wypowiadanie się w sprawach bieżących. W latach międzywojennych władze wymiaru sprawiedliwości mieściły się w : Sąd Okręgowy, Rynek 26, biuro prezesa i sędzia śledczy, Prokuratura Sądu Okręgowego, Rynek 25, Więzienie karno-śledcze, Rynek 26, Sąd Grodzki, ul. Jagiellońska 47, Powiatowa Komenda Policji P.P., ul. Dworskiego 26.    Sąd Okręgowy, dawny klasztor OO. Dominikanów- okres międzywojenny, MNZP, MPF-6463 W okresie międzywojennym zaistniała potrzeba budowy nowej siedziby z uwagi na powiększający się zakres rozpatrywanych spraw przez sąd. Nowy gmach postanowiono wznieść przy ul. St. Konarskiego. Budowli tej poświęcona została główna część tego wydawnictwa. W Przemyślu w tym okresie działało koło Zrzeszenia Sędziów i Prokuratorów Rzeczypospolitej Polskiej. W 1938 roku koło zrzeszało 74 członków. Zarząd koła tworzyli: prezes- Walerian Hoszek, wiceprezes Sądu Okręgowego; sekretarz - Antoni Wszołek, sędzia sądu okręgowego; skarbnik - Jakub Ciecierski, sędzia sądu okręgowego. Członkami zarządu byli: Stanisław Groniewski, wiceprezes Sądu Okręgowego; Włodzimierz Haszczyc, wiceprezes Sądu Okręgowego; dr Władysław Ciszkowicz, wiceprokurator sądu okręgowego; Włodzimierz Podłuski, sędzia sądu okręgowego; Piotr Ryczak, kierownik sądu grodzkiego. Budynek Sądu Grodzkiego przy ul. Jagiellońskiej 47, zniszczony w trakcie walk w czerwcu 1941 roku, MNZP, MPF-6228   W okresie międzywojennym stanowisko sędziego mogła piastowć osoba, która miała polskie obywatelstwo, posiadała pełne prawa Państwa Polskiego, nieskazitelny charakter, ukończone 25 lat, wyróżniała się biegłą znajomością języka polskiego w mowie i w piśmie, legitymowała się ukończonymi uniwersyteckimi studiami prawniczymi, odbytą 3-letnią aplikację sądową i zdanym egzaminem sędziowskim. Kandydaci na sędziów okręgowych i wyższych musieli ponadto przepracować kilka lat w sądownictwie powszechnym, wojskowym, Ministerstwie Sprawiedliwości lub Prokuraturze Generalnej.  Z aplikacji i egzaminu sędziowskiego zwolnieni byli profesorowie i docenci prawa uniwersytetów państwowych, adwokaci i urzędnicy referendarscy Prokuratorii Generalnej i oficerowie korpusu sądowego, którzy byli sędziami lub prokuratorami wojskowymi.    Sądownictwo w latach okupacji   Po wybuchu II wojny światowej 8 września prezes Sądu Okręgowego dr Jan Prochazka w oparciu o wydane rozporządzenia władz Polski wydał zarządzenie o ewakuacji pracowników sądu i prokuratury. Niektórzy pracownicy opuścili Przemyśl, udając się na wschód, a niektórzy pozostali w mieście.  15 września 1939 roku do Przemyśla wkroczyły wojska niemieckie. Miasto podzielone zostało na dwie strefy okupacyjne już 28 września, którego granicą była rzeka San. Część prawobrzeżną zajęły wojska sowieckie, a lewobrzeżną wojska niemieckie. W gmachu przy ul. Konarskiego władza sowiecka urządziła siedzibę nowej Rady Miejskiej. 12 października 1939 roku w oparciu o dekret kanclerza Rzeszy Niemieckiej na terenach byłych województw: krakowskiego, lubelskiego, radomskiego, warszawskiego i częściowo lwowskiego powołano Generalne Gubernatorstwo, którego zarządzaniem kierował Generalny Gubernator Hans Frank. W okresie 1939-1944 roku utworzono sądy niemieckie dla obywateli niemieckich i volksdeutschów, sądy doraźne orzekające w sprawach wykroczeń przeciwko władzom niemieckim i sądy specjalne rozpatrujące sprawy zamachów na Niemców.  Sądy niemieckie ulokowano w miastach: Krakowie, Rzeszowie, Lublinie, Chełmie, Radomiu, Piotrkowie Trybunalskim, Warszawie, Żyrardowie. Powołane zostały także Wyższe Sądy Niemieckie dla każdego okręgu Generalnego Gubernatorstwa, które funkcjonowały w ośrodkach szefów okręgów tj.; Krakowie, Lublinie, Radomiu, Warszawie. Fragment planu Przemyśla z roku 1944, Archiwum Państwowe w Przemyślu Sądy niemieckie rozpatrywały sprawy cywilne w stosunku do ludności niemieckiej i volksdeutschów, oraz obywateli polskich pozostających w sporach z Niemcami i administracją niemiecką. Sprawy karne rozstrzygane były w stosunku do Niemców i osób uznanych za dopuszczanie się wykroczeń przeciwko ustanowionej władzy niemieckiej. Postępowanie orzekające było dwuinstancyjne. W pierwszej instancji rozstrzygał sąd niemiecki w oparciu o prawo niemieckie. Apelacje i zażalenia rozpatrywał Wyższy Sąd Niemiecki wydając orzeczenia prawomocne i ostateczne. Sądy traktowane jako polskie pracowały w oparciu o rozporządzenie o sądownictwie polskim w Generalnym Gubernatorstwie z 19 lutego 1940 roku.  Sądy polskie rozpatrywały sprawy cywilne, które nie należały do kompetencji sądów niemieckich, a w sprawach karnych orzekały w postępowaniach przekazanych przez sądy niemieckie. W okresie II wojny światowej funkcjonowały sądy grodzkie, okręgowe i apelacyjne. Nadzór nad nimi sprawował administrator niemieckich władz okręgu. Pracownicy sądów składali pisemne deklaracje posłuszeństwa wobec władz niemieckich. Sądy polskie pracowały w oparciu o ustawę z 6 lutego 1928 roku - Prawo o ustroju sądów powszechnych  i rozporządzeń Ministra Sprawiedliwości z lat 1928-1937. Orzeczenia sądów wydawane były w imieniu prawa. W postępowaniu odwoławczym od wyroków sądów I instancji można było wnieść apelację lub zażalenie do sądu II instancji, czyli Sądu Okręgowego. Prawo kontroli sądów grodzkich i okręgowych posiadały niemieckie sądy specjalne. Po zawarciu paktu Ribbentrop - Mołotow miasto Przemyśl we wrześniu 1939 roku podzielone zostało na dwie części: Przemyśl- Zasanie należące do Niemiec Faszystowskich, Przemyśl - Stare Miasto wchodzące w skład Państwa Sowieckiego.  Podział miasta został zlikwidowany po 21 czerwca 1941 roku, kiedy Niemcy zaatakowały Związek Sowiecki. Pod okupacją niemiecką Sąd Grodzki w Niemieckim Przemyślu podjął pracę z początkiem ( od stycznia) 1940 roku i mieścił się na Zasaniu przy ul.Grunwaldzkiej 6. Od lipca 1941 roku funkcjonował już jako Sąd Grodzki w Przemyślu, a od 1942 roku siedzibą Sądu Grodzkiego był budynek przy ul. Wodnej 7. Organem zwierzchnim nad Sądem Grodzkim był Sąd Okręgowy w Rzeszowie Wydział Zamiejscowy w Przemyślu, a od 1942 roku Sąd Okręgowy w Przemyślu. Obowiązującym językiem urzędowym był język niemiecki. Gmach sądu przy ul.Konarskiego przeznaczono na siedzibę starostwa. Zachowane akta spraw pisane są w języku niemieckim, ukraińskim i polskim. Większość zachowanej dokumentacji obrazuje prowadzone sprawy cywilne. Wśród nich wyróżnić można sprawy najmu lokali, zwrotu pożyczek osobom prywatnym i bankom.  Mieszkańcy Przemyśla zapożyczali się min. w bankach: Ukraińskim Kooperatywnym Banku "Ukrainbank Wira", Banku Spółdzielczym Rzemieślników i Rolników w Przemyślu, Towarzystwie Żyrowo-Kredytowym w Przemyślu, Kooperatywie "Silskij Hospodar" spółce z oo. w Drohojowie, Banku Gospodarstwa Krajowego w Warszawie oraz Kasie Stefczyka. Przeważają sprawy o charakterze majątkowym, alimentacyjnym i spadkowym. Przewijają się dane na temat przesiedleń mieszkańców przez okupanta sowieckiego. Mieszkańcy miejscowości Hurka i Tarnawiec, wysiedleni w kwietniu 1940 roku na Wołyń, po zajęciu tych terenów przez Niemców, wracając do swoich gospodarstw, najczęściej zastawali innych mieszkańców. Stąd do sądu trafiało wiele spraw o odzyskanie swojego majątku.   Występują akta o ustanowienie spadkobierców po osobach zmarłych w obozach niemieckich np. w: Buchenwaldzie, Oświęcimiu i w Mauthausen.  Podobne sprawy rozpatrywane były w przypadkach wywózek osób na Syberię, na przymusowe roboty do Niemiec, czy też wcielenia do wojska sowieckiego. Niewiele zachowało się spraw karnych, zaledwie tylko dwie. Dowiadujemy się, że rozpatrywana była sprawa naruszenia nietykalności osobistej i uszkodzenia ciała. Jak pisze A.K.Mielnik trudno jest ustalić datę powołania w Przemyślu radzieckich sądów ludowych. W Archiwum Państwowym w Przemyślu zachowały się akta spraw prowadzonych przez radziecki Sąd Ludowy II dzielnicy miasta Przemyśla, który działał w latach 1940-1941 na prawej części miasta pozostającej pod okupacją władz sowieckich. , przy ulicy Mostowej 2. Akta Sądu Ludowego II dzielnicy rozpoczynają się od spraw datowanych od drugiej połowy lipca 1940 roku, natomiast dokumentacja tego sądu zgromadzona w Archiwum Archidiecezjalnym w Przemyślu rozpoczyna się od października 1940 roku ( Narodnyj Sud II dilnyci g.Peremyszla, Nastolnyj rejestr kryminalnych spraw ). Siedziba Sądu Ludowego Przemyskiego Rejonu, okres okupacji sowieckiej 1939-1941, MNZP, MPF-80   Po zajęciu trenów polskich przez sowietów w większych ośrodkach zaczęły działać radziecke sądy wojenne zajmujące się zarówno sprawami politycznymi jak i karnymi. Drobne sprawy cywilne w początkowym okresie okupacji prowadzone były przez komisariaty gwardii robotniczej. W związku z tym, że zlikwidowano Izby Adwokackie oskarżeni nie mogli korzystać z obrońców. Ziemie Polskie włączone do Związku Sowieckiego zaczęły podlegać ustawie o ustroju sądowym ZSRR, która przyjęta została przez Radę Najwyższą ZSRR 16 sierpnia 1938 roku. Ustawa wprowadziła następującą strukturę sądowniczą: sądy ludowe działały w rejonach, sady okręgowe w okręgach, sądy obwodowe w obwodach, następnie sądy krajowe, sądy najwyższe republik związkowych i autonomicznych i sąd najwyższy ZSRR. Ponadto działały sądy specjalne i trybunały wojskowe.  Radzieckie sądy ludowe rozpatrywały przestępstwa urzędnicze, gospodarcze, sprawy cywilne oraz wszystkie sprawy zaszeregowane jako "przestępstwo kontrrewolucji". Sowieckie sądy ludowe zorganizowane były w dwóch kolegiach: karnym i cywilnym. Sądy miały pracować jako instytucje kolegialne a sędziowie wybierani i niezawiśli. Kadencyjność sądów ludowych wynosiła trzy lata a ławników dwa. Najwyższym organem sądowniczym był Sąd Najwyższy ZSRR, który rozpatrywał odwołania od wyroków sądów najwyższych republikańskich oraz rewizje wnoszone przez prokuratora generalnego.  W okresie od grudnia 1939 roku do maja 1940 w Przemyślu działał Sąd Ludowy I dzielnicy. Następne sądy ludowe rozpoczęto organizować od miesiąca czerwca 1940 roku.  Zachowana tablica informacyjna Sądu Ludowego drugiej dzielnicy, obecnie w Muzeum Narodowym Ziemi Przemyskiej W okresie tym wznowiono pracę adwokatów, z tym, że funkcje te mogli sprawować prawnicy radzieccy. W samym Przemyślu w okresie 1940 do 1941 funkcjonowały trzy sądy ludowe dzielnicowe: Sąd Ludowy I przy ul. Mickiewicza 4, Sąd Ludowy II przy ul. Mostowa 2 i Sąd Ludowy III przy ul. Szewczenki. Sąd Ludowy Przemyskiego Regionu mieścił się przy ul. Kapitulna 4. W stosunku do sądów przemyskich wyższą instancją był Sąd Obwodowy w Drohobyczu, który rozpatrywał odwołania kasacyjne.  Funkcje kontrolne nad wymiarem sprawiedliwości w ZSRR sprawował Ludowy Komisariat Sprawiedliwości ( Narodnyj Komisariat Justycji). W Archiwum Państwowym w Przemyślu zgromadzono akta sądowe przedstawiające funkcjonowanie Sądu Ludowego II dzielnicy Przemyśla (Narodnyj Sud II dilnicy g. Peremyszla). Pozostały dokumentacje spraw karnych, cywilnych i niektóre komornicze. Wyszczególnić można akta spraw sądów, posiedzeń ludowych ławników, akta spraw jakimi zajmowało się NKWD, akta prokuratury, adwokatury, zakładów karnych i innych instytucji.  Jak podaje A.K.Mielinik w archiwach Sądu Ludowego II dzielnicy najwięcej spraw związanych jest z egzekwowaniem dekretu Prezydium Rady Najwyższej ZSRR z dnia 36 czerwca 1940 roku w sprawie zmiany czasu pracy w zakładach i wprowadzeniu kar sądowych dla pracowników, którzy bez usprawiedliwienia opuścili stanowisko pracy.  Charakterystyczną stroną prowadzonych procesów jest brak pisemnych uzasadnień wydawanych wyroków. W okresie funkcjonowania Sądu Ludowego II dzielnicy w Przemyślu rozpatrzonych zostało 115 spraw karnych i 509 spraw cywilnych. Należy zaznaczyć, że na lewobrzeżnej części miasta Przemyśla 3 października 1939 roku zaczął funkcjonować utworzony przez Wehrmacht Sąd Policyjny w Przemyślu, którego skład osobowy tworzyli: sędzia pochodzenia polskiego, protokolant i funkcjonariusze niemieckiej Schutzpolizei-Dienstelle. Okres pracy sądu nie został ustalony, wiadomo natomiast, że ostatni dokument z posiedzenia Sądu Policyjnego jest datowany na 31 stycznia 1940 roku. Sąd ten powołano do rozpatrywania spraw mniejszej rangi i wagi. Sprawy o znaczniejszych wykroczeniach przewidziano dla komend polowych (Feldkomendatur). Sądy Policyjne rozpatrywały sprawy karne i cywilne, które przewidywały kary w postaci grzywnych, przymusowej pracy na rzecz miasta (do 20 dni), konfiskatę towaru i aresztu policyjnego (do pięciu dni). Dokumentacja po rozpatrywanych sprawach zachowana jest w języku polskim, niemieckim i ukraińskim. Sąd Policyjny wydawał orzeczenia w sprawach kradzieży, nielegalnego handlu, przywłaszczeń, rozbojów, fałszowania waluty i przemyt pieniędzy na sowiecką stronę. Wydawano orzeczenia w oparciu o przedwojenny Kodeks Karny oraz przepisy władz niemieckich.  Sprawy cywilne dotyczyły np.: zapłaty czynszu mieszkaniowego, używania cudzego mienia, zniesławień, korzystania z nieruchomości. Sąd Policyjny miał prowadzić swoją działalność do czasu utworzenia na mocy rozporządzeń Generalnego Gubernatora z 16 października 1939 roku i 19 lutego 1940 roku sądów grodzkich, sądów okręgowych i sądów apelacyjnych.   Sądownictwo po II wojnie światowej   Po II wojnie światowej miasto pozostało siedzibą Sądu Okręgowego, któremu podlegały sądy grodzkie, a okręg przemyski przynależał we właściwości apelacji rzeszowskiej w latach 1945-1946, następnie do apelacji krakowskiej, a od 1 lipca 1949 roku ponownie do rzeszowskiej.  Obwieszczeniem z 30 sierpnia 1944 roku Prezesa Sądu Okręgowego w Przemyślu przywrócone zostały organa wymiaru sprawiedliwości 5 września 1944 roku w mieście, a dokument ten podpisał dr Prochazka Prezes Sądu Okręgowego.  W skład okręgu Sądu Okręgowego w Przemyślu wchodziły następujące sądy: Sąd Okręgowy w Przemyślu, Sądy Grodzkie w Przemyślu, Jarosławiu, Dubiecku, Pruchniku, Sieniawie, Radymnie i Birczy. Sąd Okręgowy w Przemyślu, Prokuratura i Sąd Grodzki w Przemyślu w tamtym czasie mieścił się na najwyższych dwóch kondygnacjach oraz połowie pomieszczeń pierwszego piętra budynku przy ul. Konarskiego, a na dwóch pierwszych Starostwo Powiatowe. Działalność Sądu Okręgowego podzielona została na trzy wydziały: Wydział I-dział procesowy cywilny i niesporny, hipoteczny; Wydział II- dział cywilno-apelacyjny oraz orzeczeń; Wydział III- karny. Sądownictwo na ziemiach Polskich w końcowym okresie działań wojennych funkcjonowało w oparciu o ustawę- Prawo o ustroju sądów powszechnych z 6 lutego 1928 roku.  Z dniem 12 września 1944 roku powołano do życia specjalne sądy karne, które rozpatrywały sprawy przeciwko zbrodniarzom faszystowskim i osobom posądzonym o zdradę narodu polskiego. Przejęły one gro kompetencji od innych sądów, a ich działalność została zakończona 17 października 1946 roku.  Następnie 23 września 1944 roku weszła w życie ustawa - Prawo o ustroju sądów wojskowych i prokuratury wojskowej, która wprowadzała sądzenie osób cywilnych przez sądy wojskowe.  Na mocy rozporządzenia kierownika Resortu Sprawiedliwości z 7 grudnia 1944 roku do okręgu Sądu Okręgowego w Przemyślu włączono miejscowości znajdujące się w granicach Polski, a przed 1 września 1939 roku należące do okręgów Sądów Grodzkich w Niżankowicach i Dobromilu. W czerwcu 1945 roku w okręgu Sądu Okręgowego w Przemyślu dokonano zmian sieci sądowej. Okręg Sądu Grodzkiego w Radymnie przyłączono do Sądu Grodzkiego w Jarosławiu, okręg Sądu Grodzkiego w Birczy do Sądu Grodzkiego w Dubiecku, a okręg Sądu  Grodzkiego w Cieszanowie do Sądu Grodzkiego w Lubaczowie. Kolejne zmiany nastąpiły 22 lutego 1946 roku z chwilą powołania Sądów Obywatelskich, do których należało rozpatrywanie spraw cywilnych i karnych w oparciu o - Regulamin wewnętrzny urzędowania sądów obywatelskich z 14 listopada 1947 roku.  Sądy Obywatelskie składały się z sędziego, zastępcy oraz sześciu ławników. Najczęściej rozpatrywały skargi w zespołach trzyosobowych. Należy zaznaczyć, że sądy obywatelskie nie zostały powołane w strukturach organizacyjnych na terenie całego kraju. Orzekały jako organy  I-instancji w sprawach cywilnych i karnych o najmniejszym stopniu przewinienia. Sprawy kierowano do sądów obywatelskich w przypadku, kiedy stronami w postępowaniu były osoby fizyczne posiadające obywatelstwo Polskie i zamieszkujące teren podległy danemu sądowi. Nadzór zwierzchni nad tymi sądami sprawowały sądy grodzkie. Sądy obywatelskie funkcjonowały do roku 1954. Sądy grodzkie w strukturach organizacyjnych sądownictwa stanowiły najniższy szczebel władz sądowniczych. Rozstrzygały sprawy karne i cywilne z zachowaniem regulaminów z 1932 roku. Przy rozpatrywaniu spraw cywilnych posiłkowano się -  Regulaminem wewnętrznego urzędowania sądów apelacyjnych, okręgowych i grodzkich, a w sprawach karnych - Regulaminem wewnętrznych urzędowania sądów apelacyjnych, okręgowych i grodzkich.  Sądy grodzkie podzielone zostały na oddziały, w których sprawy prowadził jeden sędzia lub zespół. Podlegały administracyjnie Sądom Okręgowym. W kwietniu 1948 roku zlikwidowano Sąd Grodzki w Birczy przyłączając okręg do Sądu Grodzkiego w Dubiecku, zniesiono Sąd Grodzki w Cieszanowie włączając ten okręg do Sądu Grodzkiego w Lubaczowie oraz Sąd Grodzki w Radymnie przyporządkowując ten okręg do Sądu Grodzkiego w Jarosławiu. Na konferencji prezesów sądów okręgowych Apelacji Krakowskiej w maju 1948 roku zaproponowano utworzenie Wydziałów Zamiejscowych. Powołany Wydział Zamiejscowy Sądu Okręgowego w Przemyślu z siedzibą w Jarosławiu zlikwidowano 21 stycznia 1949 roku u uwagi na najmniejszy wpływ rozstrzyganych spraw. Zmiany granic okręgów sądów grodzkich dokonano 6 sierpnia 1948 roku w związku z regulacją powojennej granicy państwa Polskiego. Dotyczyły one okręgu Sądu Grodzkiego w Dubiecku i Przemyślu. Gromadę Starzawa w gminie Stubno włączono do okręgu Sądu Grodzkiego w Przemyślu.  1 października 1949 roku poszerzono strukturę Sądu Okręgowego o wydział dla nieletnich. Z zachowanych akt wynika, że pierwsza rozprawa cywilna odbyła się 5 września 1944 roku, a sprawa karna 19 września 1944 roku. Kiedy uchwalono ustawę - O zmianie prawa o ustroju sądów powszechnych 20 lipca 1950 roku, w miejscowościach powiatowych Sądy Grodzkie zastąpiono Sądami Powiatowymi.  Od 1 stycznia 1951 roku przeprowadzono zmiany w strukturach organizacyjnych wymiaru sprawiedliwości bazując na podziale administracyjnym kraju. W Rzeszowie powołano Sąd Wojewódzki, a Przemyślu w miejsce Sądu Okręgowego Wydział Zamiejscowy Sądu Wojewódzkiego w Rzeszowie. W zgromadzonym zespole akt odejmujących lata 1944 do 1990 najwięcej miejsca zajmują sprawy karne, bo około 70% wszystkich spraw, a 30% to sprawy cywilne. Sprawy karne prowadzono z urzędu i oskarżenia prywatnego. Najwięcej spraw zachowało się tych ostatnich. Na dokumentację jednej sprawy składają się: wniosek osoby poszkodowanej opracowany przez adwokata z oskarżenia prywatnego, Milicję Obywatelską lub Prokuraturę procesach prowadzonych z urzędu. Do wniosków dołączone są dowody w sprawie np.: protokoły przesłuchań, pełnomocnictwa adwokatów, opinie biegłych, zwrotne potwierdzenia odbiorów pism sądowych, zaświadczenia wymagane do rozprawy. W historycznym zespole akt spraw karnych najwięcej postępowań dotyczy kradzieży np.:- dokumentów tożsamości,- nawozów sztucznych,- artykułów spożywczych,- ubrań,- zwierząt domowych,- płodów rolnych. W oparciu o orzeczenia sądów prowadzone były przez Milicję Obywatelską rewizje mieszkań u osób podejrzanych o przestępstwa. Rozpatrywano naruszenia dóbr osobistych. Przykładem może być pomówienie urzędnika o przynależność do NSDAP. Zajmowano się kłusownictwem w lasach państwowych i przestępstwami popełnionymi przez nieletnich.   Sprawy prowadzone przez sąd dotyczyły fałszowania banknotów, poświadczeń nieprawdy, pobić, braku przestrzegania przepisów sanitarno-higienicznych przez jednostki handlowe oraz kłusownictwa.  Odnotowane są sprawy ukarania osób nie przestrzegających przepisów ustawy - O zabezpieczaniu socjalistycznej dyscypliny pracy z 19 IV 1950 roku ( Dz. U. R. P. nr 20 poz.168).  Wypada również podkreślić, że w okresie 1944 -1945 większość prowadzonych spraw była umarzana z powodu nie wykrycia sprawców przestępstw. Do najczęstszych przestępstw w okresie 1944-1949 można zaliczyć kradzieże i włamania, zabójstwa, gwałty i przestępstwa gospodarcze. Dokumentacja obejmująca sprawy cywilne składa się z pozwu napisanego przez adwokata, załączników np.: zaświadczeń urzędowych, testamentów, wyrysów i wypisów gruntowych, pełnomocnictw adwokatów. Rozprawy były protokołowane z zaznaczeniem niezbędnych danych i pełnych zeznań świadków. Wyróżnić można sprawy prowadzone z powództwa cywilnego i kierowane przez instytucje. Orzeczenia kończyły się wydaniem postanowień bądź wyrokami z uzasadnieniem. Spotyka się sprawy dotyczące odzyskania swojego majątku i ustalenia prawowitego właściciela. W grupie tej zachowały się sprawy ludności żydowskiej przeciwko Starostwu Powiatowemu i Zarządowi Miasta Przemyśla o zwrot utraconych majątków o okresie II wojny światowej.   Toczyły się sprawy o nie spłacanie zaciągniętych długów i kredytów.   Rozpatrywane były sprawy o ustalenie ojcostwa i płacenie alimentów.   Po tych rozprawach zachowały się akta spraw opiekuńczych. Z ogółu spraw można jeszcze wyróżnić akta spadkowe. W źródłach tych występują: akty zgonu, inwentarze majątkowe, testamenty, mapki sytuacyjne, dokumenty ustalające spadkobierców i wpisy do ksiąg wieczystych. W zespole akt, na co zwrócił uwagę A. K.Mielnik, zachowała się rozprawa sądowa z roku 1945 z powództwa cywilnego dzierżawcy majątku dworskiego w Ostrowie gm. Przemyśl przeciwko współwłaścicielom o ochronę zakłóconego posiadania dzierżawy. 11 października 1944 roku na posiedzeniu Kolegium Administracyjnym Sądu Okręgowego w Przemyślu w skład, którego wchodzili:- dr Prochazka Jan - Prezes Sądu Okręgowego,- Kolarz Rudolf  - Prokurator,- Haszczyc Włodzimierz - Wiceprezes S.O.,- dr Rzeszutko Marcin - sędzia S.O.,- dr Adamiak Stanisław - kierownik S. gr.,- Czech Franciszek- rejestrator, jako protokolant. W oparciu o art. 52 prawa o ustroju sądów powszechnych powołano Wydział I cywilny procesowy, Wydział II cywilno-apelacyjny, Wydział III karny i Wydział IV karno-skarbowy. Do wydziałów przyporządkowano sędziów.  W zmienionym składzie Kolegium Administracyjne Sądu Okręgowego w Przemyślu w dniu 21 września 1945 roku dokonało zmian organizacyjnych struktury sądu. Złączono Wydział I cywilno-procesowy z Wydziałem II cywilno-apelacyjnym.  Kolegium Administracyjne 21 grudnia 1945 roku powołało Przewodniczącego oraz dwóch zastępców Wydziału powołanego do rozpoznawania spraw określonych w dekrecie z 16 XI 1945 r. o przestępstwa szczególnie niebezpieczne w okresie odbudowy państwa (Dz. U. R. P. Nr. 53, poz. 300), dokonano wyboru Przewodniczącego i dwóch zastępców Wydziału powołanego do rozpoznawania spraw w postępowaniu doraźnym zgodnie z dekretem z dnia 16 listopada 1945 r. o postępowaniu doraźnym (Dz.U. R. P. Nr. 53).  Po przeprowadzonych kontrolach Sądu Okręgowego w Przemyślu przez przedstawicieli Ministerstwa Sprawiedliwości usuwanie nieprawidłowości najczęściej odbywało się na drodze wydawania zarządzeń wewnętrznych. Informacje o sposobie wykonania zaleceń kierowane były ministerstwa. Pozwoliliśmy sobie na przytoczenie jednego z często używanych zakończeń pism " ... proszę uprzejmie o przyjęcie ich do Swej zatwierdzającej wiadomości ".  Od 15 października 1946 roku Ministerstwo Sprawiedliwości reskryptem z dnia 3 października 1946 (L.dz. O.A.11934/46) zobowiązało wszystkie Sądy i Urzędy do używania tog i biretów. Sędziowie Sądu Okręgowego w Przemyślu zobligowani zostali do noszenia strojów urzędowych w trakcie rozpraw. Zasoby archiwalne przechowywane w Archiwum Państwowym w Przemyślu dotyczące sądownictwa przemyskiego omówione zostały przez badaczy A.Dziedziuk i M.Daleckiego. Po reformie administracyjnej kraju w 1975 roku i utworzeniu 49 województw, na mocy rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 31 maja 1975 r. w sprawie utworzenia sądów wojewódzkich i sądów rejonowych oraz ustalenia ich siedzib i obszarów właściwości (Dz. U. nr 18, poz. 99 ze zm.) powołano w Przemyślu Sąd Wojewódzki z dniem 1 czerwca 1975 r. Prezesem Sądu został wówczas Sędzia Sądu Wojewódzkiego Bolesław Gawlikowski. Następnie funkcję tę pełnili Sędziowie Sądu Wojewódzkiego Ryszard Kot, Zbigniew Różański i Andrzej Kluz. (Fragment rozporządzenia - Na podstawie art. 5 § 1, art. 6 § 1 i art. 11 Prawa o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. z 1964 r. Nr 6, poz. 40, z 1967 r. Nr 13, poz. 55, z 1969 r. Nr 13, poz. 98, z 1974 r. Nr 50, poz. 316 i 1975 r. Nr 16, poz. 91), art. 16 § 2 Kodeksu postępowania cywilnego (Dz. U. z 1964 r. Nr 43, poz. 296, z 1965 r. Nr 15, poz. 113, z 1974 r. Nr 27, poz. 157 i Nr 39, poz. 23) i art. 41 ust. 3 ustawy z dnia 28 maja 1975 r. o dwustopniowym podziale administracyjnym Państwa oraz o zmianie ustawy o radach narodowych (Dz. U. Nr 16, poz. 91) zarządza się, co następuje : § 1. Tworzy się następujące sądy wojewódzkie oraz ustala ich siedziby i obszary właściwości:31)   Sąd Wojewódzki w Poznaniu dla województwa poznańskiego, 32)   Sąd Wojewódzki w Przemyślu dla województwa przemyskiego,33)   Sąd Wojewódzki w Radomiu dla województwa radomskiego,  § 8. Rozporządzenie wchodzi w życie z dniem ogłoszenia z mocą od dnia 1 czerwca 1975 r.)  Sądowi Wojewódzkiemu w Przemyślu przyporządkowano według właściwości kompetencyjnych obecne powiaty: jarosławski, przeworski, lubaczowski i przemyski. Sąd Wojewódzki wypełniał swoje funkcje do końca roku 1998, bowiem z dniem 1 stycznia 1999 po wejściu w życie reformy administracyjnej kraju zmieniony został na Sąd Okręgowy. Niedługo funkcjonował ten sąd, gdyż 1 czerwca 2000 roku Sąd Okręgowy w Przemyślu zlikwidowano (na mocy rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 23 maja 2000 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie utworzenia sądów apelacyjnych, sądów okręgowych i sądów rejonowych oraz ustalenia ich siedzib i obszarów właściwości [Dz. U. nr 44, poz. 515] przyłączając okręg przemyski do Sądu Okręgowego w Rzeszowie. Następnie 1 lipca 2001 roku przemyski okręg przyporządkowano Sądowi Okręgowemu w Krośnie na podstawie Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 18 maja 2001 r. w sprawie utworzenia sądów apelacyjnych, sądów okręgowych i sądów rejonowych oraz ustalenia ich siedzib i obszarów właściwości.  (Dz. U. Nr  64 poz. 654 ze zm.) W oparciu o wydane rozporządzenia do dnia 30 kwietnia 2005 roku w Przemyślu mieścił się Ośrodek Zamiejscowy Sądu Okręgowego w Rzeszowie, a później Sądu Okręgowego w Krośnie. Kierownikiem Ośrodka Zamiejscowego w Przemyślu został Wiceprezes Sądu Okręgowego w Rzeszowie Andrzej Kret i  stanowisko to zajmował do 31 sierpnia  2000 r.  Kolejnym kierownikiem Ośrodka  w okresie od 1 września  2000 r. do 25 kwietnia 2005 r.  był Sędzia Sądu Okręgowego Marek Byliński, który od 1 lutego 2003 r. zajmował też stanowisko Wiceprezesa Sądu Okręgowego w Krośnie. Z dniem 26 kwietnia 2005 r. Sędzia Sądu Okręgowego Marek Byliński ustanowiony został pełnomocnikiem Ministra Sprawiedliwości do podejmowania działań organizacyjnych i administracyjnych zmierzających do utworzenia Sądu Okręgowego w Przemyślu. W dniu 1 maja 2005 roku ponownie powołano w Przemyślu Sąd Okręgowy ( na mocy rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 13 kwietnia 2005 r. w sprawie utworzenia Sądu Okręgowego w Przemyślu oraz zmiany rozporządzenia w sprawie sądów apelacyjnych, sądów okręgowych i sądów rejonowych oraz ustalenia ich siedzib i obszarów właściwości  (Dz. U. Nr 63, poz. 557), którego siedzibą jest zabytkowy gmach przy ul. St. Konarskiego. Obowiązki prezesa Sądu powierzono Sędziemu Sądu Okręgowego Markowi Bylińskiemu, a z dniem 21 czerwca 2005 r. powołano go na to stanowisko. Obecnie w strukturze Sądu Okręgowego w Przemyślu mieszczą się następujące Wydziały : Cywilny, Karny, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych oraz Penitencjarny i Nadzoru nad Wykonaniem Orzeczeń Karnych. Natomiast w okręgu przemyskim do końca 2012 r. zorganizowane były cztery Sądy Rejonowe: w Przemyślu, Jarosławiu, Lubaczowie i Przeworsku.Zarządzeniem Ministra Sprawiedliwości z dnia 29 listopada 2012 roku, w sprawie zniesienia i utworzenia niektórych wydziałów w sądach rejonowych oraz zmiany zarządzenia w sprawie utworzenia wydziałów w sądach rejonowych, z dniem 1 stycznia 2013 roku zmieniona została struktura organizacyjna w obszarze właściwości okręgu Sądu Okręgowego w Przemyślu, poprzez zniesienie Sądu Rejonowego w Lubaczowie i Sądu Rejonowego w Przeworsku oraz utworzenie Wydziałów Zamiejscowych w Sądzie Rejonowym w Jarosławiu. Nadrzędną instancją nad tymi jednostkami jest Sąd Okręgowy w Przemyślu, który sprawuje również w stosunku do tych organów nadzór administracyjny. W dniu 7 października 2014 r.  Minister Sprawiedliwości podpisał rozporządzenie, na podstawie którego z dniem 1 stycznia 2015 r. odtworzonych zostanie 41 sądów rejonowych zniesionych w związku z tzw. reorganizacją małych sądów. Na podstawie przepisów ww. rozporządzenia z dniem 1 stycznia 2015 r. w okręgu Sądu Okręgowego w Przemyślu  przywrócony zostanie Sąd Rejonowy w Przeworsku z siedzibą przy ul. Lwowskiej 9    W dniu 12 listopada  2014 r.  Minister Sprawiedliwości podpisał rozporządzenie, na podstawie którego z dniem 1 lipca 2015r.  odtworzone zostały sądy rejonowe zniesione w związku z tzw. reorganizacją małych sądów. Na podstawie przepisów ww. rozporządzenia z dniem  1 lipca 2015 r. w okręgu Sądu Okręgowego w Przemyślu  przywrócony został Sąd Rejonowy w  Lubaczowie z siedzibą przy ul. Mickiewicza 24   Zarządzeniem   Ministra Sprawiedliwości  z dnia  23 listopada  2018 r.  w sprawie  zniesienia  niektórych   wydziałów   w sądach okręgowych  oraz  zmieniające  zarządzenie  w sprawie  utworzenia  wydziałów w sądach okręgowych  oraz  ośrodków  zamiejscowych  sadów  okręgowych (Dz. Urz.  Ministra  Sprawiedliwości z 2018 r. poz. 320)  z dniem 1 grudnia 2018 r.  zniesiony zostaje  w Sądzie Okręgowym  w Przemyślu  IV Wydział Penitencjarny i  Nadzoru nad Wykonywaniem Orzeczeń Karnych. Rozpoznawanie  spraw  z zakresu spraw  penitencjarnych i nadzoru nad sądowym postępowaniem wykonawczym w sprawach z zakresu  prawa karnego należeć będzie  do właściwości II Wydziału Karnego Sądu Okręgowego  w Przemyślu.        

 

HISTORIA SĄDOWNICTWA W PRZEMYŚLU

 

Przemyśl jako osada grodowa wzmiankowana od drugiej połowy IX wieku, a następnie miasto od XIV wieku, był siedzibą władz posiadających kompetencje militarne i sądownicze. Po roku 1434, kiedy wprowadzono polskie prawo ziemskie, ujednolicono organizację sądownictwa wprowadzając tzw. system partykularny. Powołano w Przemyślu sąd grodzki do prowadzenia spraw karnych szlachty z ziemi przemyskiej oraz spraw cywilnych szlachty nieosiadłej. Został utworzony sąd ziemski, który rozpatrywał sprawy cywilne szlachty posesjonatów. Posiedzenia sądu odbywały się w trakcie objazdów powiatów na tzw. roczkach powiatowych. W XV wieku ziemia przemyska liczyła 11 powiatów. Oprócz powiatu przemyskiego do jednostki ziemskiej należały powiaty : drohobycki, jarosławski, krzeszowski, leżajski, łańcucki, mościki, przeworski, rzeszowski, samborski, stryjski.  Powstał także sąd podkomorski zajmujący się sprawami granic dóbr ziemskich szlachty i granic między gruntami szlachty a posiadłościami królewskimi. Sądy powyższe należy zaliczyć do I instancji.  W drugiej połowie XVI wieku ziemia przemyska podzielona była na dwa powiaty tj.: przemyski i przeworski. W Przemyślu i Przeworsku miały miejsca posiedzenia sądów ziemskich, czyli roki ziemskie.  W mieście Przemyślu przez pewien okres w XVII wieku działał apelacyjny sąd kupiecki powołany przywilejem króla Zygmunta III.

 

Sądownictwo w okresie galicyjskim

 

Po pierwszym rozbiorze Polski miasto Przemyśl zostało siedzibą małego powiatu. Dopiero kolejne reformy administracyjne Galicji przyczyniły się do utworzenia jednostki administracyjnej w Przemyślu o randze obwodu.

Do 1855 roku w Galicji funkcjonowały sądy patrymonialne działające w dominiach, sądy szlacheckie, kryminalne i w magistratach. Po reformie administracyjnej przeprowadzonej w 1855 roku wprowadzono nową organizację sądowniczą. Strukturę wymiaru sądowniczego oparto na postępowaniu trzyinstancyjnym. Na szczeblu podstawowym powstały sądy działające w urzędach powiatowych i samodzielne sądy powiatowe miejsko-delegowane. Urzędy powiatowe realizowały również zadania wynikające z kompetencji organów administracji państwowej. Natomiast sądy powiatowe miejsko-delegowane zajmowały się tylko rozstrzyganiem spraw. Jednostkami wyższego stopnia były trybunały I instancji, które w głównych miastach krajów koronnych nosiły nazwę sadów krajowych, zaś w pozostałych miastach sądów obwodowych. Sądy powiatowe miejsko-delegowane tworzone w miejscowościach siedzib Trybunałów I instancji, opierały się na kadrze sędziowskiej i urzędniczej wywodzącej się z trybunałów. Sprawy prowadzone przez sądy powiatowe oraz przez urzędy powiatowe rozpatrywane były jednoosobowo, a przez Trybunały I instancji kolegialnie. Drugą instancję reprezentowały sądy krajowe wyższe, zaś trzecią był Najwyższy Trybunał Sprawiedliwości w Wiedniu.

Aktami prawnymi regulującymi kompetencje sądów były:
- patent z 20 listopada 1852 roku wyznaczający sprawy cywilne,
-patent z 29 lipca 1853 roku zredagowany jako kodeks postępowania karnego.

Do kompetencji Trybunałów I instancji w zakresie orzekania cywilnego należały sprawy unieważniania małżeństw lub separacji stron bez zgody małżonków, skargi na posiadaczy dóbr tabularnych i skargi fideikomisowe oraz spory o charakterze lenniczym. W sprawach karnych trybunały prowadziły śledztwa i orzekały o zbrodniach i występkach. Wyroki w sprawach cywilnych podejmowane były przez składy sędziowskie trójosobowo, a w karnych czteroosobowe. Odwołania od wyroków urzędów powiatowych i sądów powiatowych miejsko-delegowanych należały do kompetencji sądów krajowych wyższych.

W roku 1867 wydane zostały dwa rozporządzenia Ministerstwa Sprawiedliwości z dnia 15 lutego 1867 roku. Powoływały z dniem 28 lutego 1867 roku samodzielne sądy powiatowe w okręgu Sądu Krajowego Wyższego w Krakowie i okręgu Sądu Krajowego Wyższego we Lwowie.  Utworzone sądy powiatowe przejmowały zakres spraw sądowniczych, jakie rozpatrywały urzędy powiatowe, które przekształcono w starostwa powiatowe i wprowadzono nowy podział administracyjny. Terytoria administracyjne sądów powiatowych pokrywające się z dotychczasowymi granicami likwidowanych urzędów powiatowych otrzymały nazwę powiatów sądowych. Reformy te następnie zostały zalegalizowane ustawą z dnia 11 V 1868 roku o organizacji sądów powiatowych. Nowy akt prawny o randze ustawy z dnia 9 III 1869 roku powołał przy sądach obwodowych i krajowych sądy przysięgłych dla przestępstw popełnionych drukiem.  Poszerzenie kompetencji sądów przysięgłych o przestępstwa polityczne, zagrożone karą śmierci i karą więzienia powyżej pięciu lat wprowadził nowy kodeks karny ogłoszony w ustawie z dnia 23 V 1873 roku. Nowy sąd przysięgłych tworzył trybunał i ława przysięgłych składająca się z dwunastu członków.  Zakres powierzanych kompetencji sądom przysięgłych w okręgach mógł ulegać ograniczeniom w przypadkach niewystarczającego zapewnienia bezstronnego i niezawisłego sprawowania wymiaru sprawiedliwości.  Rozporządzenie wykonawcze do kodeksu postępowania karnego wydane przez Ministra Sprawiedliwości z dnia 19 XI 1873, sądy krajowe i obwodowe ustanowiło instancjami odwoławczymi od wyroków sądów powiatowych.

Istotne zmiany w ustroju sądowniczym przyniosły lata 1895 - 1897, kiedy w życie weszło kilka ustaw i rozporządzeń z dniem 1 I 1898 roku. Nowa ustawa z 27 XI 1896 roku wprowadziła zmiany w strukturach sądownictwa. Działające sądy powiatowe miejsko-delegowane zamieniono na sądy powiatowe i powierzono im kompetencje dotychczasowych sądów powiatowych. Zachowano zasadę kadrową, polegającą na tym, że sądy powiatowe mieszczące się w siedzibach trybunałów I instancji, obsadzane były sędziami i urzędnikami z tychże organów. Na czele trybunałów I instancji stali prezydenci, którym podlegali wiceprezydenci, radcowie i pomocniczy urzędnicy.  Trybunały I instancji dzieliły się na oddziały, a każdemu oddziałowi przyporządkowana była kancelaria sądowa prowadząca obsługę administracyjną.

Ustawa z dnia 1 VIII 1895 roku rzeczowo określiła kompetencje sądów w zakresie spraw cywilnych.  Trybunały I instancji rozpatrywały spory rozwodowe lub o unieważnienia małżeństw, sprawy separacji małżeństw, sprawy o stwierdzenie ślubnego pochodzenia, konflikty małżeńskie jak również między rodzicami i dziećmi, spory dotyczące ordynacji oraz spraw lenniczych. Trybunały I instancji rozstrzygały ponadto pozostałe sprawy cywilne nie należące do zakresu kompetencyjnego sądów powiatowych. Sądami II instancji w stosunku do sądów powiatowych były sądy obwodowe lub kolegialne, a w trzeciej instancji Najwyższy Trybunał Sprawiedliwości. Natomiast sądami II instancji w stosunku do sadów obwodowych i krajowych były sądy krajowe wyższe, a najwyższą instancją był Najwyższy Trybunał Sprawiedliwości. Akt prawny zwany Patentem z dnia 3 V 1853 roku o wewnętrznym urządzeniu i porządku czynności wszelkich władz sądowych , a także instrukcja o wewnętrznych czynnościach władz sądowych w sprawach karnych określona rozporządzeniem Ministra Sprawiedliwości z dnia 16 VI 1854 roku, normowały organizację kancelaryjną i registraturę. Postanowienia w sprawach karnych były nowelizowane kolejnym rozporządzeniem Ministra Sprawiedliwości z dnia 23 XI 1873 roku.  Za istotne zmiany w organizacji administracji sądów przyjmuje się datę 1 I 1898 rok, kiedy w życie weszły przepisy zawarte w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z dnia 5 V 1897 roku  dotyczące sądów pierwszej i drugiej instancji.

Rozporządzeniem Ministra Sprawiedliwości z dnia 29 VI 1855 roku   rozpoczął funkcjonowanie z dniem 29 IX 1855 roku C.K. Sąd Obwodowy w Przemyślu, przy którym prowadziła sprawy Prokuratura Państwa. W Przemyślu mieściły się Izby Adwokatów Przemysko-Samborskiej oraz Izby Notarialnej Przemysko-Samborsko-Sanockiej.  W pierwszym okresie działalności powołany sąd rozpatrywał sprawy z następujących okręgów, które od 1868 roku uległy zmianie na powiaty sądowe: baligrodzki, birczański, brzozowski, bukowski, dobromilski, dubiecki, dukielski, jarosławski, jaworowski, krakowiecki, krośnieński, leski, lutowiski, mościcki, niżankowicki, przemyski, radymieński, rymanowski, sanocki, sieniawski, ustrzycki, wisznieński i żmigrodzki. W 1887 roku w związku z utworzeniem Sądu Obwodowego w Sanoku ilość powiatów sądowych należących do Sądu Obwodowego w Przemyślu uległa zmniejszeniu o dziewięć: baligrodzki, birczański, brzozowski, bukowski, leski, lutowiski, rymanowski, sanocki, ustrzycki. Dalsze pomniejszenie jurysdykcji obszarowej nastąpiło w roku 1888, kiedy do powstałego Sądu Obwodowego w Jaśle włączono powiaty sądowe: dukielski, krośnieński, żmigrodzki.

Sąd Obwodowy w Przemyślu w podstawowym swoim zakresie rozpatrywał sprawy karne i cywilne. Ponadto prowadził rejestry handlowe, spółdzielcze, księgi gruntowe większych posiadłości ziemskich-tabularnych dla własnego okręgu sądowego i księgi gruntowe dla nieruchomości miejskich w Przemyślu.

 

Rynek przemyski przełomu XIX i XX wieku, przed 1903 rokiem, w głębi na wprost siedziba Sądu Okręgowego w byłym zespole OO. Dominikanów, Muzeum Narodowe Ziemi Przemyskiej w Przemyślu (dalej MNZP), MPF-886

 

C. K. Sąd Obwodowy w Przemyślu mieścił się w obiekcie Rynek nr 1, a od roku 1874 w byłym klasztorze oo.Dominikanów, po tzw. kasacie Józefińskiej, przylegającym od strony zachodniej Rynku. W zespole tym urządzono więzienie.  Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości Sąd Okręgowy w Przemyślu zlokalizowany był w byłym zespole OO. Dominikanów, aż do czasu wybudowania nowego gmachu przy ul. Konarskiego tj. do listopada 1938 roku.

Zachowane akta sądowe w Archiwum Państwowym w Przemyślu uporządkowane przez M. Daleckiego, scharakteryzowane zostały jako dokumentacja szczątkowa obejmująca lata 1858-1908. Akta sądowe obejmujące lata 1858-1865 pisane są w języku niemieckim, a już następne  w języku polskim. Wśród przechowywanych akt wyróżnić można listę przysięgłych C.K. Sądu Obwodowego w Przemyślu z roku 1879, ogłoszenie C.K. Sądu Obwodowego z 1858 roku w sprawie licytacji dóbr Jabłonica Ruska w obwodzie sanockim, depozyty sądowe z lat 1860-1865, trzy sprawy karne z lat 1907-1908 tj.; dwie dotyczące oszustwa i jedna kradzieży. Figuruje także rejestr więźniów przetrzymywanych w więzieniu Sądu Obwodowego w Przemyślu. Z okresu galicyjskiego znajdują się również akta rejestru handlowego, rejestru spółdzielni prowadzone przez Sąd Obwodowy w Przemyślu i księgi gruntowe z okręgu przemyskiego Sądu Obwodowego z drugiej połowy XIX wieku i początku XX wieku.

 

Sądownictwo w okresie II Rzeczypospolitej

 

W okresie odradzania się Państwa Polskiego w okręgach sądów apelacyjnych krakowskim i lwowskim stosowana była ustawa organizacyjna sądowa z 27 listopada 1896 r.(Dz. U. P. nr 217) oraz rozporządzenie austriackiego ministra sprawiedliwości z 5 maja 1897 r ( Dz. U. P. nr 112 ). W byłym zaborze austriackim zgodnie z dekretem Naczelnika Państwa ( Dz. Praw nr 23 poz. 76 z 1918 r ) administrację państwową od 1 stycznia 1919 roku objęło Polskie Ministerstwo Sprawiedliwości. Sądownictwo powszechne reprezentowane było przez następujące sądy: powiatowe, okręgowe i sądy apelacyjne. Sąd Najwyższy w Warszawie przejął funkcję wiedeńskiego Najwyższego Trybunału  sądowego i kasacyjnego.  Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w listopadzie 1918 roku C.K. Sąd Obwodowy w Przemyślu przekształcono na Sąd Okręgowy w Przemyślu. Stało się to na mocy dekretu Naczelnika Państwa z 8 II 1919 roku.

Sądowi Okręgowemu w Przemyślu podlegały sądy powiatowe w Dobromilu, Dubiecku, Jarosławiu, Jaworowie, Krakowcu, Mościskach, Niżankowicach, Pruchniku, Przemyślu, Radymnie, Sądowej Wiszni i Sieniawie. W latach trzydziestych sądy powiatowe przekształcono na sądy grodzkie.  Sąd Okręgowy w Przemyślu jurysdykcyjnie pozostawał w apelacji lwowskiej.

Nowe jednolite prawo o ustroju sądów powszechnych ukazało się rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej z 6 lutego 1928 roku ( Dz.U. nr 12 poz. 93 ) z mocą ustawy obowiązującej od 1 stycznia 1929 roku. Ten utwór prawny nowelizowany był dwukrotnie w 1930 roku i dwukrotnie w 1932 roku. W 1937 roku ogłoszono ustawę zmieniającą prawo o ustroju sądów powszechnych. W oparciu o tą normę prawną sądami powszechnymi były sądy: grodzkie, okręgowe i sądy apelacyjne. Sąd Najwyższy w Warszawie dzielił się na Izby: karną i cywilną.  Przy sądach okręgowych, apelacyjnych i Sądzie Najwyższym mogły być zwoływane Zgromadzenia Ogólne i Kolegia Administracyjne. Zgromadzenia Ogólne powołane zostały do przyjmowania podziału czynności sądowych, ustalania terminów wyroków sądów przysięgłych, przedstawiania kandydatów do nominacji sędziowskich i do innych spraw określonych odrębnymi ustawami. W Sądzie Najwyższym mogło przyjmować uchwały dotyczące odstępstw od przyjętych norm prawnych i rozpatrywać przypisy budzące wątpliwości prawne. W praktyce Zgromadzenia Ogólne zajmowały się wyborem członków sądów dyscyplinarnych i niektórych członków Kolegium Administracyjnego. Natomiast Kolegia Administracyjne w miarę upływu czasu zwiększały swoje kompetencje tak, że do ich działalności należało ustalanie podziału czynności sądowych, terminów roków sądów przysięgłych, wyznaczanie sędziów dla nieletnich, wydawanie opinii o kandydatach na stanowiska sędziowskie, przedkładanie wniosków w sprawach przeniesienia sędziów w stan spoczynku, określanie sędziom terminów urlopów i wypowiadanie się w sprawach bieżących.

W latach międzywojennych władze wymiaru sprawiedliwości mieściły się w : Sąd Okręgowy, Rynek 26, biuro prezesa i sędzia śledczy, Prokuratura Sądu Okręgowego, Rynek 25, Więzienie karno-śledcze, Rynek 26, Sąd Grodzki, ul. Jagiellońska 47, Powiatowa Komenda Policji P.P., ul. Dworskiego 26.

 

 Sąd Okręgowy, dawny klasztor OO. Dominikanów- okres międzywojenny, MNZP, MPF-6463

W okresie międzywojennym zaistniała potrzeba budowy nowej siedziby z uwagi na powiększający się zakres rozpatrywanych spraw przez sąd. Nowy gmach postanowiono wznieść przy ul. St. Konarskiego. Budowli tej poświęcona została główna część tego wydawnictwa.

W Przemyślu w tym okresie działało koło Zrzeszenia Sędziów i Prokuratorów Rzeczypospolitej Polskiej. W 1938 roku koło zrzeszało 74 członków. Zarząd koła tworzyli: prezes- Walerian Hoszek, wiceprezes Sądu Okręgowego; sekretarz - Antoni Wszołek, sędzia sądu okręgowego; skarbnik - Jakub Ciecierski, sędzia sądu okręgowego. Członkami zarządu byli: Stanisław Groniewski, wiceprezes Sądu Okręgowego; Włodzimierz Haszczyc, wiceprezes Sądu Okręgowego; dr Władysław Ciszkowicz, wiceprokurator sądu okręgowego; Włodzimierz Podłuski, sędzia sądu okręgowego; Piotr Ryczak, kierownik sądu grodzkiego.

Budynek Sądu Grodzkiego przy ul. Jagiellońskiej 47, zniszczony w trakcie walk w czerwcu 1941 roku, MNZP, MPF-6228

 

W okresie międzywojennym stanowisko sędziego mogła piastowć osoba, która miała polskie obywatelstwo, posiadała pełne prawa Państwa Polskiego, nieskazitelny charakter, ukończone 25 lat, wyróżniała się biegłą znajomością języka polskiego w mowie i w piśmie, legitymowała się ukończonymi uniwersyteckimi studiami prawniczymi, odbytą 3-letnią aplikację sądową i zdanym egzaminem sędziowskim. Kandydaci na sędziów okręgowych i wyższych musieli ponadto przepracować kilka lat w sądownictwie powszechnym, wojskowym, Ministerstwie Sprawiedliwości lub Prokuraturze Generalnej.  Z aplikacji i egzaminu sędziowskiego zwolnieni byli profesorowie i docenci prawa uniwersytetów państwowych, adwokaci i urzędnicy referendarscy Prokuratorii Generalnej i oficerowie korpusu sądowego, którzy byli sędziami lub prokuratorami wojskowymi.

 

 Sądownictwo w latach okupacji

 

Po wybuchu II wojny światowej 8 września prezes Sądu Okręgowego dr Jan Prochazka w oparciu o wydane rozporządzenia władz Polski wydał zarządzenie o ewakuacji pracowników sądu i prokuratury. Niektórzy pracownicy opuścili Przemyśl, udając się na wschód, a niektórzy pozostali w mieście.  
15 września 1939 roku do Przemyśla wkroczyły wojska niemieckie. Miasto podzielone zostało na dwie strefy okupacyjne już 28 września, którego granicą była rzeka San. Część prawobrzeżną zajęły wojska sowieckie, a lewobrzeżną wojska niemieckie. W gmachu przy ul. Konarskiego władza sowiecka urządziła siedzibę nowej Rady Miejskiej.

12 października 1939 roku w oparciu o dekret kanclerza Rzeszy Niemieckiej na terenach byłych województw: krakowskiego, lubelskiego, radomskiego, warszawskiego i częściowo lwowskiego powołano Generalne Gubernatorstwo, którego zarządzaniem kierował Generalny Gubernator Hans Frank.

W okresie 1939-1944 roku utworzono sądy niemieckie dla obywateli niemieckich i volksdeutschów, sądy doraźne orzekające w sprawach wykroczeń przeciwko władzom niemieckim i sądy specjalne rozpatrujące sprawy zamachów na Niemców.  Sądy niemieckie ulokowano w miastach: Krakowie, Rzeszowie, Lublinie, Chełmie, Radomiu, Piotrkowie Trybunalskim, Warszawie, Żyrardowie. Powołane zostały także Wyższe Sądy Niemieckie dla każdego okręgu Generalnego Gubernatorstwa, które funkcjonowały w ośrodkach szefów okręgów tj.; Krakowie, Lublinie, Radomiu, Warszawie.

Fragment planu Przemyśla z roku 1944, Archiwum Państwowe w Przemyślu

Sądy niemieckie rozpatrywały sprawy cywilne w stosunku do ludności niemieckiej i volksdeutschów, oraz obywateli polskich pozostających w sporach z Niemcami i administracją niemiecką. Sprawy karne rozstrzygane były w stosunku do Niemców i osób uznanych za dopuszczanie się wykroczeń przeciwko ustanowionej władzy niemieckiej. Postępowanie orzekające było dwuinstancyjne. W pierwszej instancji rozstrzygał sąd niemiecki w oparciu o prawo niemieckie. Apelacje i zażalenia rozpatrywał Wyższy Sąd Niemiecki wydając orzeczenia prawomocne i ostateczne.

Sądy traktowane jako polskie pracowały w oparciu o rozporządzenie o sądownictwie polskim w Generalnym Gubernatorstwie z 19 lutego 1940 roku.  Sądy polskie rozpatrywały sprawy cywilne, które nie należały do kompetencji sądów niemieckich, a w sprawach karnych orzekały w postępowaniach przekazanych przez sądy niemieckie. W okresie II wojny światowej funkcjonowały sądy grodzkie, okręgowe i apelacyjne. Nadzór nad nimi sprawował administrator niemieckich władz okręgu. Pracownicy sądów składali pisemne deklaracje posłuszeństwa wobec władz niemieckich. Sądy polskie pracowały w oparciu o ustawę z 6 lutego 1928 roku - Prawo o ustroju sądów powszechnych  i rozporządzeń Ministra Sprawiedliwości z lat 1928-1937. Orzeczenia sądów wydawane były w imieniu prawa. W postępowaniu odwoławczym od wyroków sądów I instancji można było wnieść apelację lub zażalenie do sądu II instancji, czyli Sądu Okręgowego. Prawo kontroli sądów grodzkich i okręgowych posiadały niemieckie sądy specjalne.

Po zawarciu paktu Ribbentrop - Mołotow miasto Przemyśl we wrześniu 1939 roku podzielone zostało na dwie części: Przemyśl- Zasanie należące do Niemiec Faszystowskich, Przemyśl - Stare Miasto wchodzące w skład Państwa Sowieckiego.  Podział miasta został zlikwidowany po 21 czerwca 1941 roku, kiedy Niemcy zaatakowały Związek Sowiecki. Pod okupacją niemiecką Sąd Grodzki w Niemieckim Przemyślu podjął pracę z początkiem ( od stycznia) 1940 roku i mieścił się na Zasaniu przy ul.Grunwaldzkiej 6. Od lipca 1941 roku funkcjonował już jako Sąd Grodzki w Przemyślu, a od 1942 roku siedzibą Sądu Grodzkiego był budynek przy ul. Wodnej 7. Organem zwierzchnim nad Sądem Grodzkim był Sąd Okręgowy w Rzeszowie Wydział Zamiejscowy w Przemyślu, a od 1942 roku Sąd Okręgowy w Przemyślu. Obowiązującym językiem urzędowym był język niemiecki. Gmach sądu przy ul.Konarskiego przeznaczono na siedzibę starostwa.

Zachowane akta spraw pisane są w języku niemieckim, ukraińskim i polskim. Większość zachowanej dokumentacji obrazuje prowadzone sprawy cywilne. Wśród nich wyróżnić można sprawy najmu lokali, zwrotu pożyczek osobom prywatnym i bankom.  Mieszkańcy Przemyśla zapożyczali się min. w bankach: Ukraińskim Kooperatywnym Banku "Ukrainbank Wira", Banku Spółdzielczym Rzemieślników i Rolników w Przemyślu, Towarzystwie Żyrowo-Kredytowym w Przemyślu, Kooperatywie "Silskij Hospodar" spółce z oo. w Drohojowie, Banku Gospodarstwa Krajowego w Warszawie oraz Kasie Stefczyka.

Przeważają sprawy o charakterze majątkowym, alimentacyjnym i spadkowym. Przewijają się dane na temat przesiedleń mieszkańców przez okupanta sowieckiego. Mieszkańcy miejscowości Hurka i Tarnawiec, wysiedleni w kwietniu 1940 roku na Wołyń, po zajęciu tych terenów przez Niemców, wracając do swoich gospodarstw, najczęściej zastawali innych mieszkańców. Stąd do sądu trafiało wiele spraw o odzyskanie swojego majątku.   Występują akta o ustanowienie spadkobierców po osobach zmarłych w obozach niemieckich np. w: Buchenwaldzie, Oświęcimiu i w Mauthausen.  Podobne sprawy rozpatrywane były w przypadkach wywózek osób na Syberię, na przymusowe roboty do Niemiec, czy też wcielenia do wojska sowieckiego.

Niewiele zachowało się spraw karnych, zaledwie tylko dwie. Dowiadujemy się, że rozpatrywana była sprawa naruszenia nietykalności osobistej i uszkodzenia ciała.

Jak pisze A.K.Mielnik trudno jest ustalić datę powołania w Przemyślu radzieckich sądów ludowych. W Archiwum Państwowym w Przemyślu zachowały się akta spraw prowadzonych przez radziecki Sąd Ludowy II dzielnicy miasta Przemyśla, który działał w latach 1940-1941 na prawej części miasta pozostającej pod okupacją władz sowieckich. , przy ulicy Mostowej 2. Akta Sądu Ludowego II dzielnicy rozpoczynają się od spraw datowanych od drugiej połowy lipca 1940 roku, natomiast dokumentacja tego sądu zgromadzona w Archiwum Archidiecezjalnym w Przemyślu rozpoczyna się od października 1940 roku ( Narodnyj Sud II dilnyci g.Peremyszla, Nastolnyj rejestr kryminalnych spraw ).

Siedziba Sądu Ludowego Przemyskiego Rejonu, okres okupacji sowieckiej 1939-1941, MNZP, MPF-80

 

Po zajęciu trenów polskich przez sowietów w większych ośrodkach zaczęły działać radziecke sądy wojenne zajmujące się zarówno sprawami politycznymi jak i karnymi. Drobne sprawy cywilne w początkowym okresie okupacji prowadzone były przez komisariaty gwardii robotniczej. W związku z tym, że zlikwidowano Izby Adwokackie oskarżeni nie mogli korzystać z obrońców.

Ziemie Polskie włączone do Związku Sowieckiego zaczęły podlegać ustawie o ustroju sądowym ZSRR, która przyjęta została przez Radę Najwyższą ZSRR 16 sierpnia 1938 roku.

Ustawa wprowadziła następującą strukturę sądowniczą: sądy ludowe działały w rejonach, sady okręgowe w okręgach, sądy obwodowe w obwodach, następnie sądy krajowe, sądy najwyższe republik związkowych i autonomicznych i sąd najwyższy ZSRR. Ponadto działały sądy specjalne i trybunały wojskowe.  Radzieckie sądy ludowe rozpatrywały przestępstwa urzędnicze, gospodarcze, sprawy cywilne oraz wszystkie sprawy zaszeregowane jako "przestępstwo kontrrewolucji". Sowieckie sądy ludowe zorganizowane były w dwóch kolegiach: karnym i cywilnym. Sądy miały pracować jako instytucje kolegialne a sędziowie wybierani i niezawiśli. Kadencyjność sądów ludowych wynosiła trzy lata a ławników dwa. Najwyższym organem sądowniczym był Sąd Najwyższy ZSRR, który rozpatrywał odwołania od wyroków sądów najwyższych republikańskich oraz rewizje wnoszone przez prokuratora generalnego.  W okresie od grudnia 1939 roku do maja 1940 w Przemyślu działał Sąd Ludowy I dzielnicy. Następne sądy ludowe rozpoczęto organizować od miesiąca czerwca 1940 roku.

 Zachowana tablica informacyjna Sądu Ludowego drugiej dzielnicy, obecnie w Muzeum Narodowym Ziemi Przemyskiej

W okresie tym wznowiono pracę adwokatów, z tym, że funkcje te mogli sprawować prawnicy radzieccy. W samym Przemyślu w okresie 1940 do 1941 funkcjonowały trzy sądy ludowe dzielnicowe: Sąd Ludowy I przy ul. Mickiewicza 4, Sąd Ludowy II przy ul. Mostowa 2 i Sąd Ludowy III przy ul. Szewczenki. Sąd Ludowy Przemyskiego Regionu mieścił się przy ul. Kapitulna 4. W stosunku do sądów przemyskich wyższą instancją był Sąd Obwodowy w Drohobyczu, który rozpatrywał odwołania kasacyjne.  Funkcje kontrolne nad wymiarem sprawiedliwości w ZSRR sprawował Ludowy Komisariat Sprawiedliwości ( Narodnyj Komisariat Justycji).

W Archiwum Państwowym w Przemyślu zgromadzono akta sądowe przedstawiające funkcjonowanie Sądu Ludowego II dzielnicy Przemyśla (Narodnyj Sud II dilnicy g. Peremyszla). Pozostały dokumentacje spraw karnych, cywilnych i niektóre komornicze. Wyszczególnić można akta spraw sądów, posiedzeń ludowych ławników, akta spraw jakimi zajmowało się NKWD, akta prokuratury, adwokatury, zakładów karnych i innych instytucji.  Jak podaje A.K.Mielinik w archiwach Sądu Ludowego II dzielnicy najwięcej spraw związanych jest z egzekwowaniem dekretu Prezydium Rady Najwyższej ZSRR z dnia 36 czerwca 1940 roku w sprawie zmiany czasu pracy w zakładach i wprowadzeniu kar sądowych dla pracowników, którzy bez usprawiedliwienia opuścili stanowisko pracy.  Charakterystyczną stroną prowadzonych procesów jest brak pisemnych uzasadnień wydawanych wyroków. W okresie funkcjonowania Sądu Ludowego II dzielnicy w Przemyślu rozpatrzonych zostało 115 spraw karnych i 509 spraw cywilnych.

Należy zaznaczyć, że na lewobrzeżnej części miasta Przemyśla 3 października 1939 roku zaczął funkcjonować utworzony przez Wehrmacht Sąd Policyjny w Przemyślu, którego skład osobowy tworzyli: sędzia pochodzenia polskiego, protokolant i funkcjonariusze niemieckiej Schutzpolizei-Dienstelle. Okres pracy sądu nie został ustalony, wiadomo natomiast, że ostatni dokument z posiedzenia Sądu Policyjnego jest datowany na 31 stycznia 1940 roku. Sąd ten powołano do rozpatrywania spraw mniejszej rangi i wagi. Sprawy o znaczniejszych wykroczeniach przewidziano dla komend polowych (Feldkomendatur). Sądy Policyjne rozpatrywały sprawy karne i cywilne, które przewidywały kary w postaci grzywnych, przymusowej pracy na rzecz miasta (do 20 dni), konfiskatę towaru i aresztu policyjnego (do pięciu dni). Dokumentacja po rozpatrywanych sprawach zachowana jest w języku polskim, niemieckim i ukraińskim. Sąd Policyjny wydawał orzeczenia w sprawach kradzieży, nielegalnego handlu, przywłaszczeń, rozbojów, fałszowania waluty i przemyt pieniędzy na sowiecką stronę. Wydawano orzeczenia w oparciu o przedwojenny Kodeks Karny oraz przepisy władz niemieckich.  Sprawy cywilne dotyczyły np.: zapłaty czynszu mieszkaniowego, używania cudzego mienia, zniesławień, korzystania z nieruchomości.

Sąd Policyjny miał prowadzić swoją działalność do czasu utworzenia na mocy rozporządzeń Generalnego Gubernatora z 16 października 1939 roku i 19 lutego 1940 roku sądów grodzkich, sądów okręgowych i sądów apelacyjnych.

 

Sądownictwo po II wojnie światowej

 

Po II wojnie światowej miasto pozostało siedzibą Sądu Okręgowego, któremu podlegały sądy grodzkie, a okręg przemyski przynależał we właściwości apelacji rzeszowskiej w latach 1945-1946, następnie do apelacji krakowskiej, a od 1 lipca 1949 roku ponownie do rzeszowskiej.  Obwieszczeniem z 30 sierpnia 1944 roku Prezesa Sądu Okręgowego w Przemyślu przywrócone zostały organa wymiaru sprawiedliwości 5 września 1944 roku w mieście, a dokument ten podpisał dr Prochazka Prezes Sądu Okręgowego.  W skład okręgu Sądu Okręgowego w Przemyślu wchodziły następujące sądy: Sąd Okręgowy w Przemyślu, Sądy Grodzkie w Przemyślu, Jarosławiu, Dubiecku, Pruchniku, Sieniawie, Radymnie i Birczy. Sąd Okręgowy w Przemyślu, Prokuratura i Sąd Grodzki w Przemyślu w tamtym czasie mieścił się na najwyższych dwóch kondygnacjach oraz połowie pomieszczeń pierwszego piętra budynku przy ul. Konarskiego, a na dwóch pierwszych Starostwo Powiatowe. Działalność Sądu Okręgowego podzielona została na trzy wydziały: Wydział I-dział procesowy cywilny i niesporny, hipoteczny; Wydział II- dział cywilno-apelacyjny oraz orzeczeń; Wydział III- karny.

Sądownictwo na ziemiach Polskich w końcowym okresie działań wojennych funkcjonowało w oparciu o ustawę- Prawo o ustroju sądów powszechnych z 6 lutego 1928 roku.  Z dniem 12 września 1944 roku powołano do życia specjalne sądy karne, które rozpatrywały sprawy przeciwko zbrodniarzom faszystowskim i osobom posądzonym o zdradę narodu polskiego. Przejęły one gro kompetencji od innych sądów, a ich działalność została zakończona 17 października 1946 roku.  Następnie 23 września 1944 roku weszła w życie ustawa - Prawo o ustroju sądów wojskowych i prokuratury wojskowej, która wprowadzała sądzenie osób cywilnych przez sądy wojskowe.  Na mocy rozporządzenia kierownika Resortu Sprawiedliwości z 7 grudnia 1944 roku do okręgu Sądu Okręgowego w Przemyślu włączono miejscowości znajdujące się w granicach Polski, a przed 1 września 1939 roku należące do okręgów Sądów Grodzkich w Niżankowicach i Dobromilu.

W czerwcu 1945 roku w okręgu Sądu Okręgowego w Przemyślu dokonano zmian sieci sądowej. Okręg Sądu Grodzkiego w Radymnie przyłączono do Sądu Grodzkiego w Jarosławiu, okręg Sądu Grodzkiego w Birczy do Sądu Grodzkiego w Dubiecku, a okręg Sądu  Grodzkiego w Cieszanowie do Sądu Grodzkiego w Lubaczowie.

Kolejne zmiany nastąpiły 22 lutego 1946 roku z chwilą powołania Sądów Obywatelskich, do których należało rozpatrywanie spraw cywilnych i karnych w oparciu o - Regulamin wewnętrzny urzędowania sądów obywatelskich z 14 listopada 1947 roku.  Sądy Obywatelskie składały się z sędziego, zastępcy oraz sześciu ławników. Najczęściej rozpatrywały skargi w zespołach trzyosobowych. Należy zaznaczyć, że sądy obywatelskie nie zostały powołane w strukturach organizacyjnych na terenie całego kraju. Orzekały jako organy  I-instancji w sprawach cywilnych i karnych o najmniejszym stopniu przewinienia. Sprawy kierowano do sądów obywatelskich w przypadku, kiedy stronami w postępowaniu były osoby fizyczne posiadające obywatelstwo Polskie i zamieszkujące teren podległy danemu sądowi. Nadzór zwierzchni nad tymi sądami sprawowały sądy grodzkie. Sądy obywatelskie funkcjonowały do roku 1954.

Sądy grodzkie w strukturach organizacyjnych sądownictwa stanowiły najniższy szczebel władz sądowniczych. Rozstrzygały sprawy karne i cywilne z zachowaniem regulaminów z 1932 roku. Przy rozpatrywaniu spraw cywilnych posiłkowano się -  Regulaminem wewnętrznego urzędowania sądów apelacyjnych, okręgowych i grodzkich, a w sprawach karnych - Regulaminem wewnętrznych urzędowania sądów apelacyjnych, okręgowych i grodzkich.  Sądy grodzkie podzielone zostały na oddziały, w których sprawy prowadził jeden sędzia lub zespół. Podlegały administracyjnie Sądom Okręgowym.

W kwietniu 1948 roku zlikwidowano Sąd Grodzki w Birczy przyłączając okręg do Sądu Grodzkiego w Dubiecku, zniesiono Sąd Grodzki w Cieszanowie włączając ten okręg do Sądu Grodzkiego w Lubaczowie oraz Sąd Grodzki w Radymnie przyporządkowując ten okręg do Sądu Grodzkiego w Jarosławiu.

Na konferencji prezesów sądów okręgowych Apelacji Krakowskiej w maju 1948 roku zaproponowano utworzenie Wydziałów Zamiejscowych. Powołany Wydział Zamiejscowy Sądu Okręgowego w Przemyślu z siedzibą w Jarosławiu zlikwidowano 21 stycznia 1949 roku u uwagi na najmniejszy wpływ rozstrzyganych spraw.

Zmiany granic okręgów sądów grodzkich dokonano 6 sierpnia 1948 roku w związku z regulacją powojennej granicy państwa Polskiego. Dotyczyły one okręgu Sądu Grodzkiego w Dubiecku i Przemyślu. Gromadę Starzawa w gminie Stubno włączono do okręgu Sądu Grodzkiego w Przemyślu.  1 października 1949 roku poszerzono strukturę Sądu Okręgowego o wydział dla nieletnich.

Z zachowanych akt wynika, że pierwsza rozprawa cywilna odbyła się 5 września 1944 roku, a sprawa karna 19 września 1944 roku.

Kiedy uchwalono ustawę - O zmianie prawa o ustroju sądów powszechnych 20 lipca 1950 roku, w miejscowościach powiatowych Sądy Grodzkie zastąpiono Sądami Powiatowymi.  Od 1 stycznia 1951 roku przeprowadzono zmiany w strukturach organizacyjnych wymiaru sprawiedliwości bazując na podziale administracyjnym kraju. W Rzeszowie powołano Sąd Wojewódzki, a Przemyślu w miejsce Sądu Okręgowego Wydział Zamiejscowy Sądu Wojewódzkiego w Rzeszowie.

W zgromadzonym zespole akt odejmujących lata 1944 do 1990 najwięcej miejsca zajmują sprawy karne, bo około 70% wszystkich spraw, a 30% to sprawy cywilne. Sprawy karne prowadzono z urzędu i oskarżenia prywatnego. Najwięcej spraw zachowało się tych ostatnich. Na dokumentację jednej sprawy składają się: wniosek osoby poszkodowanej opracowany przez adwokata z oskarżenia prywatnego, Milicję Obywatelską lub Prokuraturę procesach prowadzonych z urzędu. Do wniosków dołączone są dowody w sprawie np.: protokoły przesłuchań, pełnomocnictwa adwokatów, opinie biegłych, zwrotne potwierdzenia odbiorów pism sądowych, zaświadczenia wymagane do rozprawy.

W historycznym zespole akt spraw karnych najwięcej postępowań dotyczy kradzieży np.:
- dokumentów tożsamości,
- nawozów sztucznych,
- artykułów spożywczych,
- ubrań,
- zwierząt domowych,
- płodów rolnych.

W oparciu o orzeczenia sądów prowadzone były przez Milicję Obywatelską rewizje mieszkań u osób podejrzanych o przestępstwa. Rozpatrywano naruszenia dóbr osobistych. Przykładem może być pomówienie urzędnika o przynależność do NSDAP. Zajmowano się kłusownictwem w lasach państwowych i przestępstwami popełnionymi przez nieletnich.   Sprawy prowadzone przez sąd dotyczyły fałszowania banknotów, poświadczeń nieprawdy, pobić, braku przestrzegania przepisów sanitarno-higienicznych przez jednostki handlowe oraz kłusownictwa.  Odnotowane są sprawy ukarania osób nie przestrzegających przepisów ustawy - O zabezpieczaniu socjalistycznej dyscypliny pracy z 19 IV 1950 roku ( Dz. U. R. P. nr 20 poz.168).  Wypada również podkreślić, że w okresie 1944 -1945 większość prowadzonych spraw była umarzana z powodu nie wykrycia sprawców przestępstw.

Do najczęstszych przestępstw w okresie 1944-1949 można zaliczyć kradzieże i włamania, zabójstwa, gwałty i przestępstwa gospodarcze.

Dokumentacja obejmująca sprawy cywilne składa się z pozwu napisanego przez adwokata, załączników np.: zaświadczeń urzędowych, testamentów, wyrysów i wypisów gruntowych, pełnomocnictw adwokatów. Rozprawy były protokołowane z zaznaczeniem niezbędnych danych i pełnych zeznań świadków. Wyróżnić można sprawy prowadzone z powództwa cywilnego i kierowane przez instytucje. Orzeczenia kończyły się wydaniem postanowień bądź wyrokami z uzasadnieniem.

Spotyka się sprawy dotyczące odzyskania swojego majątku i ustalenia prawowitego właściciela. W grupie tej zachowały się sprawy ludności żydowskiej przeciwko Starostwu Powiatowemu i Zarządowi Miasta Przemyśla o zwrot utraconych majątków o okresie II wojny światowej.   Toczyły się sprawy o nie spłacanie zaciągniętych długów i kredytów.   Rozpatrywane były sprawy o ustalenie ojcostwa i płacenie alimentów.   Po tych rozprawach zachowały się akta spraw opiekuńczych.

Z ogółu spraw można jeszcze wyróżnić akta spadkowe. W źródłach tych występują: akty zgonu, inwentarze majątkowe, testamenty, mapki sytuacyjne, dokumenty ustalające spadkobierców i wpisy do ksiąg wieczystych.

W zespole akt, na co zwrócił uwagę A. K.Mielnik, zachowała się rozprawa sądowa z roku 1945 z powództwa cywilnego dzierżawcy majątku dworskiego w Ostrowie gm. Przemyśl przeciwko współwłaścicielom o ochronę zakłóconego posiadania dzierżawy.

11 października 1944 roku na posiedzeniu Kolegium Administracyjnym Sądu Okręgowego w Przemyślu w skład, którego wchodzili:
- dr Prochazka Jan - Prezes Sądu Okręgowego,
- Kolarz Rudolf  - Prokurator,
- Haszczyc Włodzimierz - Wiceprezes S.O.,
- dr Rzeszutko Marcin - sędzia S.O.,
- dr Adamiak Stanisław - kierownik S. gr.,
- Czech Franciszek- rejestrator, jako protokolant.

W oparciu o art. 52 prawa o ustroju sądów powszechnych powołano Wydział I cywilny procesowy, Wydział II cywilno-apelacyjny, Wydział III karny i Wydział IV karno-skarbowy. Do wydziałów przyporządkowano sędziów.  W zmienionym składzie Kolegium Administracyjne Sądu Okręgowego w Przemyślu w dniu 21 września 1945 roku dokonało zmian organizacyjnych struktury sądu. Złączono Wydział I cywilno-procesowy z Wydziałem II cywilno-apelacyjnym.  Kolegium Administracyjne 21 grudnia 1945 roku powołało Przewodniczącego oraz dwóch zastępców Wydziału powołanego do rozpoznawania spraw określonych w dekrecie z 16 XI 1945 r. o przestępstwa szczególnie niebezpieczne w okresie odbudowy państwa (Dz. U. R. P. Nr. 53, poz. 300), dokonano wyboru Przewodniczącego i dwóch zastępców Wydziału powołanego do rozpoznawania spraw w postępowaniu doraźnym zgodnie z dekretem z dnia 16 listopada 1945 r. o postępowaniu doraźnym (Dz.U. R. P. Nr. 53).  Po przeprowadzonych kontrolach Sądu Okręgowego w Przemyślu przez przedstawicieli Ministerstwa Sprawiedliwości usuwanie nieprawidłowości najczęściej odbywało się na drodze wydawania zarządzeń wewnętrznych. Informacje o sposobie wykonania zaleceń kierowane były ministerstwa. Pozwoliliśmy sobie na przytoczenie jednego z często używanych zakończeń pism " ... proszę uprzejmie o przyjęcie ich do Swej zatwierdzającej wiadomości ".  Od 15 października 1946 roku Ministerstwo Sprawiedliwości reskryptem z dnia 3 października 1946 (L.dz. O.A.11934/46) zobowiązało wszystkie Sądy i Urzędy do używania tog i biretów. Sędziowie Sądu Okręgowego w Przemyślu zobligowani zostali do noszenia strojów urzędowych w trakcie rozpraw. Zasoby archiwalne przechowywane w Archiwum Państwowym w Przemyślu dotyczące sądownictwa przemyskiego omówione zostały przez badaczy A.Dziedziuk i M.Daleckiego.

Po reformie administracyjnej kraju w 1975 roku i utworzeniu 49 województw, na mocy rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 31 maja 1975 r. w sprawie utworzenia sądów wojewódzkich i sądów rejonowych oraz ustalenia ich siedzib i obszarów właściwości (Dz. U. nr 18, poz. 99 ze zm.) powołano w Przemyślu Sąd Wojewódzki z dniem 1 czerwca 1975 r. Prezesem Sądu został wówczas Sędzia Sądu Wojewódzkiego Bolesław Gawlikowski. Następnie funkcję tę pełnili Sędziowie Sądu Wojewódzkiego Ryszard Kot, Zbigniew Różański i Andrzej Kluz.

(Fragment rozporządzenia - Na podstawie art. 5 § 1, art. 6 § 1 i art. 11 Prawa o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. z 1964 r. Nr 6, poz. 40, z 1967 r. Nr 13, poz. 55, z 1969 r. Nr 13, poz. 98, z 1974 r. Nr 50, poz. 316 i 1975 r. Nr 16, poz. 91), art. 16 § 2 Kodeksu postępowania cywilnego (Dz. U. z 1964 r. Nr 43, poz. 296, z 1965 r. Nr 15, poz. 113, z 1974 r. Nr 27, poz. 157 i Nr 39, poz. 23) i art. 41 ust. 3 ustawy z dnia 28 maja 1975 r. o dwustopniowym podziale administracyjnym Państwa oraz o zmianie ustawy o radach narodowych (Dz. U. Nr 16, poz. 91) zarządza się, co następuje :

§ 1. Tworzy się następujące sądy wojewódzkie oraz ustala ich siedziby i obszary właściwości:
31)   Sąd Wojewódzki w Poznaniu dla województwa poznańskiego,
32)   Sąd Wojewódzki w Przemyślu dla województwa przemyskiego,
33)   Sąd Wojewódzki w Radomiu dla województwa radomskiego,

 § 8. Rozporządzenie wchodzi w życie z dniem ogłoszenia z mocą od dnia 1 czerwca 1975 r.)

 Sądowi Wojewódzkiemu w Przemyślu przyporządkowano według właściwości kompetencyjnych obecne powiaty: jarosławski, przeworski, lubaczowski i przemyski. Sąd Wojewódzki wypełniał swoje funkcje do końca roku 1998, bowiem z dniem 1 stycznia 1999 po wejściu w życie reformy administracyjnej kraju zmieniony został na Sąd Okręgowy.

Niedługo funkcjonował ten sąd, gdyż 1 czerwca 2000 roku Sąd Okręgowy w Przemyślu zlikwidowano (na mocy rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 23 maja 2000 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie utworzenia sądów apelacyjnych, sądów okręgowych i sądów rejonowych oraz ustalenia ich siedzib i obszarów właściwości [Dz. U. nr 44, poz. 515] przyłączając okręg przemyski do Sądu Okręgowego w Rzeszowie.

Następnie 1 lipca 2001 roku przemyski okręg przyporządkowano Sądowi Okręgowemu w Krośnie na podstawie Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 18 maja 2001 r. w sprawie utworzenia sądów apelacyjnych, sądów okręgowych i sądów rejonowych oraz ustalenia ich siedzib i obszarów właściwości.  (Dz. U. Nr  64 poz. 654 ze zm.)

W oparciu o wydane rozporządzenia do dnia 30 kwietnia 2005 roku w Przemyślu mieścił się Ośrodek Zamiejscowy Sądu Okręgowego w Rzeszowie, a później Sądu Okręgowego w Krośnie. Kierownikiem Ośrodka Zamiejscowego w Przemyślu został Wiceprezes Sądu Okręgowego w Rzeszowie Andrzej Kret i  stanowisko to zajmował do 31 sierpnia  2000 r.  Kolejnym kierownikiem Ośrodka  w okresie od 1 września  2000 r. do 25 kwietnia 2005 r.  był Sędzia Sądu Okręgowego Marek Byliński, który od 1 lutego 2003 r. zajmował też stanowisko Wiceprezesa Sądu Okręgowego w Krośnie.

Z dniem 26 kwietnia 2005 r. Sędzia Sądu Okręgowego Marek Byliński ustanowiony został pełnomocnikiem Ministra Sprawiedliwości do podejmowania działań organizacyjnych i administracyjnych zmierzających do utworzenia Sądu Okręgowego w Przemyślu.

W dniu 1 maja 2005 roku ponownie powołano w Przemyślu Sąd Okręgowy ( na mocy rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 13 kwietnia 2005 r. w sprawie utworzenia Sądu Okręgowego w Przemyślu oraz zmiany rozporządzenia w sprawie sądów apelacyjnych, sądów okręgowych i sądów rejonowych oraz ustalenia ich siedzib i obszarów właściwości  (Dz. U. Nr 63, poz. 557), którego siedzibą jest zabytkowy gmach przy ul. St. Konarskiego. Obowiązki prezesa Sądu powierzono Sędziemu Sądu Okręgowego Markowi Bylińskiemu, a z dniem 21 czerwca 2005 r. powołano go na to stanowisko.

Obecnie w strukturze Sądu Okręgowego w Przemyślu mieszczą się następujące Wydziały : Cywilny, Karny, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych oraz Penitencjarny i Nadzoru nad Wykonaniem Orzeczeń Karnych. Natomiast w okręgu przemyskim do końca 2012 r. zorganizowane były cztery Sądy Rejonowe: w Przemyślu, Jarosławiu, Lubaczowie i Przeworsku.
Zarządzeniem Ministra Sprawiedliwości z dnia 29 listopada 2012 roku, w sprawie zniesienia i utworzenia niektórych wydziałów w sądach rejonowych oraz zmiany zarządzenia w sprawie utworzenia wydziałów w sądach rejonowych, z dniem 1 stycznia 2013 roku zmieniona została struktura organizacyjna w obszarze właściwości okręgu Sądu Okręgowego w Przemyślu, poprzez zniesienie Sądu Rejonowego w Lubaczowie i Sądu Rejonowego w Przeworsku oraz utworzenie Wydziałów Zamiejscowych w Sądzie Rejonowym w Jarosławiu.
Nadrzędną instancją nad tymi jednostkami jest Sąd Okręgowy w Przemyślu, który sprawuje również w stosunku do tych organów nadzór administracyjny.

 

HISTORIA SĄDOWNICTWA W PRZEMYŚLU

 

Przemyśl jako osada grodowa wzmiankowana od drugiej połowy IX wieku, a następnie miasto od XIV wieku, był siedzibą władz posiadających kompetencje militarne i sądownicze. Po roku 1434, kiedy wprowadzono polskie prawo ziemskie, ujednolicono organizację sądownictwa wprowadzając tzw. system partykularny. Powołano w Przemyślu sąd grodzki do prowadzenia spraw karnych szlachty z ziemi przemyskiej oraz spraw cywilnych szlachty nieosiadłej. Został utworzony sąd ziemski, który rozpatrywał sprawy cywilne szlachty posesjonatów. Posiedzenia sądu odbywały się w trakcie objazdów powiatów na tzw. roczkach powiatowych. W XV wieku ziemia przemyska liczyła 11 powiatów. Oprócz powiatu przemyskiego do jednostki ziemskiej należały powiaty : drohobycki, jarosławski, krzeszowski, leżajski, łańcucki, mościki, przeworski, rzeszowski, samborski, stryjski.  Powstał także sąd podkomorski zajmujący się sprawami granic dóbr ziemskich szlachty i granic między gruntami szlachty a posiadłościami królewskimi. Sądy powyższe należy zaliczyć do I instancji.  W drugiej połowie XVI wieku ziemia przemyska podzielona była na dwa powiaty tj.: przemyski i przeworski. W Przemyślu i Przeworsku miały miejsca posiedzenia sądów ziemskich, czyli roki ziemskie.  W mieście Przemyślu przez pewien okres w XVII wieku działał apelacyjny sąd kupiecki powołany przywilejem króla Zygmunta III.

 

Sądownictwo w okresie galicyjskim

 

Po pierwszym rozbiorze Polski miasto Przemyśl zostało siedzibą małego powiatu. Dopiero kolejne reformy administracyjne Galicji przyczyniły się do utworzenia jednostki administracyjnej w Przemyślu o randze obwodu.

Do 1855 roku w Galicji funkcjonowały sądy patrymonialne działające w dominiach, sądy szlacheckie, kryminalne i w magistratach. Po reformie administracyjnej przeprowadzonej w 1855 roku wprowadzono nową organizację sądowniczą. Strukturę wymiaru sądowniczego oparto na postępowaniu trzyinstancyjnym. Na szczeblu podstawowym powstały sądy działające w urzędach powiatowych i samodzielne sądy powiatowe miejsko-delegowane. Urzędy powiatowe realizowały również zadania wynikające z kompetencji organów administracji państwowej. Natomiast sądy powiatowe miejsko-delegowane zajmowały się tylko rozstrzyganiem spraw. Jednostkami wyższego stopnia były trybunały I instancji, które w głównych miastach krajów koronnych nosiły nazwę sadów krajowych, zaś w pozostałych miastach sądów obwodowych. Sądy powiatowe miejsko-delegowane tworzone w miejscowościach siedzib Trybunałów I instancji, opierały się na kadrze sędziowskiej i urzędniczej wywodzącej się z trybunałów. Sprawy prowadzone przez sądy powiatowe oraz przez urzędy powiatowe rozpatrywane były jednoosobowo, a przez Trybunały I instancji kolegialnie. Drugą instancję reprezentowały sądy krajowe wyższe, zaś trzecią był Najwyższy Trybunał Sprawiedliwości w Wiedniu.

Aktami prawnymi regulującymi kompetencje sądów były:
- patent z 20 listopada 1852 roku wyznaczający sprawy cywilne,
-patent z 29 lipca 1853 roku zredagowany jako kodeks postępowania karnego.

Do kompetencji Trybunałów I instancji w zakresie orzekania cywilnego należały sprawy unieważniania małżeństw lub separacji stron bez zgody małżonków, skargi na posiadaczy dóbr tabularnych i skargi fideikomisowe oraz spory o charakterze lenniczym. W sprawach karnych trybunały prowadziły śledztwa i orzekały o zbrodniach i występkach. Wyroki w sprawach cywilnych podejmowane były przez składy sędziowskie trójosobowo, a w karnych czteroosobowe. Odwołania od wyroków urzędów powiatowych i sądów powiatowych miejsko-delegowanych należały do kompetencji sądów krajowych wyższych.

W roku 1867 wydane zostały dwa rozporządzenia Ministerstwa Sprawiedliwości z dnia 15 lutego 1867 roku. Powoływały z dniem 28 lutego 1867 roku samodzielne sądy powiatowe w okręgu Sądu Krajowego Wyższego w Krakowie i okręgu Sądu Krajowego Wyższego we Lwowie.  Utworzone sądy powiatowe przejmowały zakres spraw sądowniczych, jakie rozpatrywały urzędy powiatowe, które przekształcono w starostwa powiatowe i wprowadzono nowy podział administracyjny. Terytoria administracyjne sądów powiatowych pokrywające się z dotychczasowymi granicami likwidowanych urzędów powiatowych otrzymały nazwę powiatów sądowych. Reformy te następnie zostały zalegalizowane ustawą z dnia 11 V 1868 roku o organizacji sądów powiatowych. Nowy akt prawny o randze ustawy z dnia 9 III 1869 roku powołał przy sądach obwodowych i krajowych sądy przysięgłych dla przestępstw popełnionych drukiem.  Poszerzenie kompetencji sądów przysięgłych o przestępstwa polityczne, zagrożone karą śmierci i karą więzienia powyżej pięciu lat wprowadził nowy kodeks karny ogłoszony w ustawie z dnia 23 V 1873 roku. Nowy sąd przysięgłych tworzył trybunał i ława przysięgłych składająca się z dwunastu członków.  Zakres powierzanych kompetencji sądom przysięgłych w okręgach mógł ulegać ograniczeniom w przypadkach niewystarczającego zapewnienia bezstronnego i niezawisłego sprawowania wymiaru sprawiedliwości.  Rozporządzenie wykonawcze do kodeksu postępowania karnego wydane przez Ministra Sprawiedliwości z dnia 19 XI 1873, sądy krajowe i obwodowe ustanowiło instancjami odwoławczymi od wyroków sądów powiatowych.

Istotne zmiany w ustroju sądowniczym przyniosły lata 1895 - 1897, kiedy w życie weszło kilka ustaw i rozporządzeń z dniem 1 I 1898 roku. Nowa ustawa z 27 XI 1896 roku wprowadziła zmiany w strukturach sądownictwa. Działające sądy powiatowe miejsko-delegowane zamieniono na sądy powiatowe i powierzono im kompetencje dotychczasowych sądów powiatowych. Zachowano zasadę kadrową, polegającą na tym, że sądy powiatowe mieszczące się w siedzibach trybunałów I instancji, obsadzane były sędziami i urzędnikami z tychże organów. Na czele trybunałów I instancji stali prezydenci, którym podlegali wiceprezydenci, radcowie i pomocniczy urzędnicy.  Trybunały I instancji dzieliły się na oddziały, a każdemu oddziałowi przyporządkowana była kancelaria sądowa prowadząca obsługę administracyjną.

Ustawa z dnia 1 VIII 1895 roku rzeczowo określiła kompetencje sądów w zakresie spraw cywilnych.  Trybunały I instancji rozpatrywały spory rozwodowe lub o unieważnienia małżeństw, sprawy separacji małżeństw, sprawy o stwierdzenie ślubnego pochodzenia, konflikty małżeńskie jak również między rodzicami i dziećmi, spory dotyczące ordynacji oraz spraw lenniczych. Trybunały I instancji rozstrzygały ponadto pozostałe sprawy cywilne nie należące do zakresu kompetencyjnego sądów powiatowych. Sądami II instancji w stosunku do sądów powiatowych były sądy obwodowe lub kolegialne, a w trzeciej instancji Najwyższy Trybunał Sprawiedliwości. Natomiast sądami II instancji w stosunku do sadów obwodowych i krajowych były sądy krajowe wyższe, a najwyższą instancją był Najwyższy Trybunał Sprawiedliwości. Akt prawny zwany Patentem z dnia 3 V 1853 roku o wewnętrznym urządzeniu i porządku czynności wszelkich władz sądowych , a także instrukcja o wewnętrznych czynnościach władz sądowych w sprawach karnych określona rozporządzeniem Ministra Sprawiedliwości z dnia 16 VI 1854 roku, normowały organizację kancelaryjną i registraturę. Postanowienia w sprawach karnych były nowelizowane kolejnym rozporządzeniem Ministra Sprawiedliwości z dnia 23 XI 1873 roku.  Za istotne zmiany w organizacji administracji sądów przyjmuje się datę 1 I 1898 rok, kiedy w życie weszły przepisy zawarte w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z dnia 5 V 1897 roku  dotyczące sądów pierwszej i drugiej instancji.

Rozporządzeniem Ministra Sprawiedliwości z dnia 29 VI 1855 roku   rozpoczął funkcjonowanie z dniem 29 IX 1855 roku C.K. Sąd Obwodowy w Przemyślu, przy którym prowadziła sprawy Prokuratura Państwa. W Przemyślu mieściły się Izby Adwokatów Przemysko-Samborskiej oraz Izby Notarialnej Przemysko-Samborsko-Sanockiej.  W pierwszym okresie działalności powołany sąd rozpatrywał sprawy z następujących okręgów, które od 1868 roku uległy zmianie na powiaty sądowe: baligrodzki, birczański, brzozowski, bukowski, dobromilski, dubiecki, dukielski, jarosławski, jaworowski, krakowiecki, krośnieński, leski, lutowiski, mościcki, niżankowicki, przemyski, radymieński, rymanowski, sanocki, sieniawski, ustrzycki, wisznieński i żmigrodzki. W 1887 roku w związku z utworzeniem Sądu Obwodowego w Sanoku ilość powiatów sądowych należących do Sądu Obwodowego w Przemyślu uległa zmniejszeniu o dziewięć: baligrodzki, birczański, brzozowski, bukowski, leski, lutowiski, rymanowski, sanocki, ustrzycki. Dalsze pomniejszenie jurysdykcji obszarowej nastąpiło w roku 1888, kiedy do powstałego Sądu Obwodowego w Jaśle włączono powiaty sądowe: dukielski, krośnieński, żmigrodzki.

Sąd Obwodowy w Przemyślu w podstawowym swoim zakresie rozpatrywał sprawy karne i cywilne. Ponadto prowadził rejestry handlowe, spółdzielcze, księgi gruntowe większych posiadłości ziemskich-tabularnych dla własnego okręgu sądowego i księgi gruntowe dla nieruchomości miejskich w Przemyślu.

 

Rynek przemyski przełomu XIX i XX wieku, przed 1903 rokiem, w głębi na wprost siedziba Sądu Okręgowego w byłym zespole OO. Dominikanów, Muzeum Narodowe Ziemi Przemyskiej w Przemyślu (dalej MNZP), MPF-886

 

C. K. Sąd Obwodowy w Przemyślu mieścił się w obiekcie Rynek nr 1, a od roku 1874 w byłym klasztorze oo.Dominikanów, po tzw. kasacie Józefińskiej, przylegającym od strony zachodniej Rynku. W zespole tym urządzono więzienie.  Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości Sąd Okręgowy w Przemyślu zlokalizowany był w byłym zespole OO. Dominikanów, aż do czasu wybudowania nowego gmachu przy ul. Konarskiego tj. do listopada 1938 roku.

Zachowane akta sądowe w Archiwum Państwowym w Przemyślu uporządkowane przez M. Daleckiego, scharakteryzowane zostały jako dokumentacja szczątkowa obejmująca lata 1858-1908. Akta sądowe obejmujące lata 1858-1865 pisane są w języku niemieckim, a już następne  w języku polskim. Wśród przechowywanych akt wyróżnić można listę przysięgłych C.K. Sądu Obwodowego w Przemyślu z roku 1879, ogłoszenie C.K. Sądu Obwodowego z 1858 roku w sprawie licytacji dóbr Jabłonica Ruska w obwodzie sanockim, depozyty sądowe z lat 1860-1865, trzy sprawy karne z lat 1907-1908 tj.; dwie dotyczące oszustwa i jedna kradzieży. Figuruje także rejestr więźniów przetrzymywanych w więzieniu Sądu Obwodowego w Przemyślu. Z okresu galicyjskiego znajdują się również akta rejestru handlowego, rejestru spółdzielni prowadzone przez Sąd Obwodowy w Przemyślu i księgi gruntowe z okręgu przemyskiego Sądu Obwodowego z drugiej połowy XIX wieku i początku XX wieku.

 

Sądownictwo w okresie II Rzeczypospolitej

 

W okresie odradzania się Państwa Polskiego w okręgach sądów apelacyjnych krakowskim i lwowskim stosowana była ustawa organizacyjna sądowa z 27 listopada 1896 r.(Dz. U. P. nr 217) oraz rozporządzenie austriackiego ministra sprawiedliwości z 5 maja 1897 r ( Dz. U. P. nr 112 ). W byłym zaborze austriackim zgodnie z dekretem Naczelnika Państwa ( Dz. Praw nr 23 poz. 76 z 1918 r ) administrację państwową od 1 stycznia 1919 roku objęło Polskie Ministerstwo Sprawiedliwości. Sądownictwo powszechne reprezentowane było przez następujące sądy: powiatowe, okręgowe i sądy apelacyjne. Sąd Najwyższy w Warszawie przejął funkcję wiedeńskiego Najwyższego Trybunału  sądowego i kasacyjnego.  Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w listopadzie 1918 roku C.K. Sąd Obwodowy w Przemyślu przekształcono na Sąd Okręgowy w Przemyślu. Stało się to na mocy dekretu Naczelnika Państwa z 8 II 1919 roku.

Sądowi Okręgowemu w Przemyślu podlegały sądy powiatowe w Dobromilu, Dubiecku, Jarosławiu, Jaworowie, Krakowcu, Mościskach, Niżankowicach, Pruchniku, Przemyślu, Radymnie, Sądowej Wiszni i Sieniawie. W latach trzydziestych sądy powiatowe przekształcono na sądy grodzkie.  Sąd Okręgowy w Przemyślu jurysdykcyjnie pozostawał w apelacji lwowskiej.

Nowe jednolite prawo o ustroju sądów powszechnych ukazało się rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej z 6 lutego 1928 roku ( Dz.U. nr 12 poz. 93 ) z mocą ustawy obowiązującej od 1 stycznia 1929 roku. Ten utwór prawny nowelizowany był dwukrotnie w 1930 roku i dwukrotnie w 1932 roku. W 1937 roku ogłoszono ustawę zmieniającą prawo o ustroju sądów powszechnych. W oparciu o tą normę prawną sądami powszechnymi były sądy: grodzkie, okręgowe i sądy apelacyjne. Sąd Najwyższy w Warszawie dzielił się na Izby: karną i cywilną.  Przy sądach okręgowych, apelacyjnych i Sądzie Najwyższym mogły być zwoływane Zgromadzenia Ogólne i Kolegia Administracyjne. Zgromadzenia Ogólne powołane zostały do przyjmowania podziału czynności sądowych, ustalania terminów wyroków sądów przysięgłych, przedstawiania kandydatów do nominacji sędziowskich i do innych spraw określonych odrębnymi ustawami. W Sądzie Najwyższym mogło przyjmować uchwały dotyczące odstępstw od przyjętych norm prawnych i rozpatrywać przypisy budzące wątpliwości prawne. W praktyce Zgromadzenia Ogólne zajmowały się wyborem członków sądów dyscyplinarnych i niektórych członków Kolegium Administracyjnego. Natomiast Kolegia Administracyjne w miarę upływu czasu zwiększały swoje kompetencje tak, że do ich działalności należało ustalanie podziału czynności sądowych, terminów roków sądów przysięgłych, wyznaczanie sędziów dla nieletnich, wydawanie opinii o kandydatach na stanowiska sędziowskie, przedkładanie wniosków w sprawach przeniesienia sędziów w stan spoczynku, określanie sędziom terminów urlopów i wypowiadanie się w sprawach bieżących.

W latach międzywojennych władze wymiaru sprawiedliwości mieściły się w : Sąd Okręgowy, Rynek 26, biuro prezesa i sędzia śledczy, Prokuratura Sądu Okręgowego, Rynek 25, Więzienie karno-śledcze, Rynek 26, Sąd Grodzki, ul. Jagiellońska 47, Powiatowa Komenda Policji P.P., ul. Dworskiego 26.

 

 Sąd Okręgowy, dawny klasztor OO. Dominikanów- okres międzywojenny, MNZP, MPF-6463

W okresie międzywojennym zaistniała potrzeba budowy nowej siedziby z uwagi na powiększający się zakres rozpatrywanych spraw przez sąd. Nowy gmach postanowiono wznieść przy ul. St. Konarskiego. Budowli tej poświęcona została główna część tego wydawnictwa.

W Przemyślu w tym okresie działało koło Zrzeszenia Sędziów i Prokuratorów Rzeczypospolitej Polskiej. W 1938 roku koło zrzeszało 74 członków. Zarząd koła tworzyli: prezes- Walerian Hoszek, wiceprezes Sądu Okręgowego; sekretarz - Antoni Wszołek, sędzia sądu okręgowego; skarbnik - Jakub Ciecierski, sędzia sądu okręgowego. Członkami zarządu byli: Stanisław Groniewski, wiceprezes Sądu Okręgowego; Włodzimierz Haszczyc, wiceprezes Sądu Okręgowego; dr Władysław Ciszkowicz, wiceprokurator sądu okręgowego; Włodzimierz Podłuski, sędzia sądu okręgowego; Piotr Ryczak, kierownik sądu grodzkiego.

Budynek Sądu Grodzkiego przy ul. Jagiellońskiej 47, zniszczony w trakcie walk w czerwcu 1941 roku, MNZP, MPF-6228

 

W okresie międzywojennym stanowisko sędziego mogła piastowć osoba, która miała polskie obywatelstwo, posiadała pełne prawa Państwa Polskiego, nieskazitelny charakter, ukończone 25 lat, wyróżniała się biegłą znajomością języka polskiego w mowie i w piśmie, legitymowała się ukończonymi uniwersyteckimi studiami prawniczymi, odbytą 3-letnią aplikację sądową i zdanym egzaminem sędziowskim. Kandydaci na sędziów okręgowych i wyższych musieli ponadto przepracować kilka lat w sądownictwie powszechnym, wojskowym, Ministerstwie Sprawiedliwości lub Prokuraturze Generalnej.  Z aplikacji i egzaminu sędziowskiego zwolnieni byli profesorowie i docenci prawa uniwersytetów państwowych, adwokaci i urzędnicy referendarscy Prokuratorii Generalnej i oficerowie korpusu sądowego, którzy byli sędziami lub prokuratorami wojskowymi.

 

 Sądownictwo w latach okupacji

 

Po wybuchu II wojny światowej 8 września prezes Sądu Okręgowego dr Jan Prochazka w oparciu o wydane rozporządzenia władz Polski wydał zarządzenie o ewakuacji pracowników sądu i prokuratury. Niektórzy pracownicy opuścili Przemyśl, udając się na wschód, a niektórzy pozostali w mieście.  
15 września 1939 roku do Przemyśla wkroczyły wojska niemieckie. Miasto podzielone zostało na dwie strefy okupacyjne już 28 września, którego granicą była rzeka San. Część prawobrzeżną zajęły wojska sowieckie, a lewobrzeżną wojska niemieckie. W gmachu przy ul. Konarskiego władza sowiecka urządziła siedzibę nowej Rady Miejskiej.

12 października 1939 roku w oparciu o dekret kanclerza Rzeszy Niemieckiej na terenach byłych województw: krakowskiego, lubelskiego, radomskiego, warszawskiego i częściowo lwowskiego powołano Generalne Gubernatorstwo, którego zarządzaniem kierował Generalny Gubernator Hans Frank.

W okresie 1939-1944 roku utworzono sądy niemieckie dla obywateli niemieckich i volksdeutschów, sądy doraźne orzekające w sprawach wykroczeń przeciwko władzom niemieckim i sądy specjalne rozpatrujące sprawy zamachów na Niemców.  Sądy niemieckie ulokowano w miastach: Krakowie, Rzeszowie, Lublinie, Chełmie, Radomiu, Piotrkowie Trybunalskim, Warszawie, Żyrardowie. Powołane zostały także Wyższe Sądy Niemieckie dla każdego okręgu Generalnego Gubernatorstwa, które funkcjonowały w ośrodkach szefów okręgów tj.; Krakowie, Lublinie, Radomiu, Warszawie.

Fragment planu Przemyśla z roku 1944, Archiwum Państwowe w Przemyślu

Sądy niemieckie rozpatrywały sprawy cywilne w stosunku do ludności niemieckiej i volksdeutschów, oraz obywateli polskich pozostających w sporach z Niemcami i administracją niemiecką. Sprawy karne rozstrzygane były w stosunku do Niemców i osób uznanych za dopuszczanie się wykroczeń przeciwko ustanowionej władzy niemieckiej. Postępowanie orzekające było dwuinstancyjne. W pierwszej instancji rozstrzygał sąd niemiecki w oparciu o prawo niemieckie. Apelacje i zażalenia rozpatrywał Wyższy Sąd Niemiecki wydając orzeczenia prawomocne i ostateczne.

Sądy traktowane jako polskie pracowały w oparciu o rozporządzenie o sądownictwie polskim w Generalnym Gubernatorstwie z 19 lutego 1940 roku.  Sądy polskie rozpatrywały sprawy cywilne, które nie należały do kompetencji sądów niemieckich, a w sprawach karnych orzekały w postępowaniach przekazanych przez sądy niemieckie. W okresie II wojny światowej funkcjonowały sądy grodzkie, okręgowe i apelacyjne. Nadzór nad nimi sprawował administrator niemieckich władz okręgu. Pracownicy sądów składali pisemne deklaracje posłuszeństwa wobec władz niemieckich. Sądy polskie pracowały w oparciu o ustawę z 6 lutego 1928 roku - Prawo o ustroju sądów powszechnych  i rozporządzeń Ministra Sprawiedliwości z lat 1928-1937. Orzeczenia sądów wydawane były w imieniu prawa. W postępowaniu odwoławczym od wyroków sądów I instancji można było wnieść apelację lub zażalenie do sądu II instancji, czyli Sądu Okręgowego. Prawo kontroli sądów grodzkich i okręgowych posiadały niemieckie sądy specjalne.

Po zawarciu paktu Ribbentrop - Mołotow miasto Przemyśl we wrześniu 1939 roku podzielone zostało na dwie części: Przemyśl- Zasanie należące do Niemiec Faszystowskich, Przemyśl - Stare Miasto wchodzące w skład Państwa Sowieckiego.  Podział miasta został zlikwidowany po 21 czerwca 1941 roku, kiedy Niemcy zaatakowały Związek Sowiecki. Pod okupacją niemiecką Sąd Grodzki w Niemieckim Przemyślu podjął pracę z początkiem ( od stycznia) 1940 roku i mieścił się na Zasaniu przy ul.Grunwaldzkiej 6. Od lipca 1941 roku funkcjonował już jako Sąd Grodzki w Przemyślu, a od 1942 roku siedzibą Sądu Grodzkiego był budynek przy ul. Wodnej 7. Organem zwierzchnim nad Sądem Grodzkim był Sąd Okręgowy w Rzeszowie Wydział Zamiejscowy w Przemyślu, a od 1942 roku Sąd Okręgowy w Przemyślu. Obowiązującym językiem urzędowym był język niemiecki. Gmach sądu przy ul.Konarskiego przeznaczono na siedzibę starostwa.

Zachowane akta spraw pisane są w języku niemieckim, ukraińskim i polskim. Większość zachowanej dokumentacji obrazuje prowadzone sprawy cywilne. Wśród nich wyróżnić można sprawy najmu lokali, zwrotu pożyczek osobom prywatnym i bankom.  Mieszkańcy Przemyśla zapożyczali się min. w bankach: Ukraińskim Kooperatywnym Banku "Ukrainbank Wira", Banku Spółdzielczym Rzemieślników i Rolników w Przemyślu, Towarzystwie Żyrowo-Kredytowym w Przemyślu, Kooperatywie "Silskij Hospodar" spółce z oo. w Drohojowie, Banku Gospodarstwa Krajowego w Warszawie oraz Kasie Stefczyka.

Przeważają sprawy o charakterze majątkowym, alimentacyjnym i spadkowym. Przewijają się dane na temat przesiedleń mieszkańców przez okupanta sowieckiego. Mieszkańcy miejscowości Hurka i Tarnawiec, wysiedleni w kwietniu 1940 roku na Wołyń, po zajęciu tych terenów przez Niemców, wracając do swoich gospodarstw, najczęściej zastawali innych mieszkańców. Stąd do sądu trafiało wiele spraw o odzyskanie swojego majątku.   Występują akta o ustanowienie spadkobierców po osobach zmarłych w obozach niemieckich np. w: Buchenwaldzie, Oświęcimiu i w Mauthausen.  Podobne sprawy rozpatrywane były w przypadkach wywózek osób na Syberię, na przymusowe roboty do Niemiec, czy też wcielenia do wojska sowieckiego.

Niewiele zachowało się spraw karnych, zaledwie tylko dwie. Dowiadujemy się, że rozpatrywana była sprawa naruszenia nietykalności osobistej i uszkodzenia ciała.

Jak pisze A.K.Mielnik trudno jest ustalić datę powołania w Przemyślu radzieckich sądów ludowych. W Archiwum Państwowym w Przemyślu zachowały się akta spraw prowadzonych przez radziecki Sąd Ludowy II dzielnicy miasta Przemyśla, który działał w latach 1940-1941 na prawej części miasta pozostającej pod okupacją władz sowieckich. , przy ulicy Mostowej 2. Akta Sądu Ludowego II dzielnicy rozpoczynają się od spraw datowanych od drugiej połowy lipca 1940 roku, natomiast dokumentacja tego sądu zgromadzona w Archiwum Archidiecezjalnym w Przemyślu rozpoczyna się od października 1940 roku ( Narodnyj Sud II dilnyci g.Peremyszla, Nastolnyj rejestr kryminalnych spraw ).

Siedziba Sądu Ludowego Przemyskiego Rejonu, okres okupacji sowieckiej 1939-1941, MNZP, MPF-80

 

Po zajęciu trenów polskich przez sowietów w większych ośrodkach zaczęły działać radziecke sądy wojenne zajmujące się zarówno sprawami politycznymi jak i karnymi. Drobne sprawy cywilne w początkowym okresie okupacji prowadzone były przez komisariaty gwardii robotniczej. W związku z tym, że zlikwidowano Izby Adwokackie oskarżeni nie mogli korzystać z obrońców.

Ziemie Polskie włączone do Związku Sowieckiego zaczęły podlegać ustawie o ustroju sądowym ZSRR, która przyjęta została przez Radę Najwyższą ZSRR 16 sierpnia 1938 roku.

Ustawa wprowadziła następującą strukturę sądowniczą: sądy ludowe działały w rejonach, sady okręgowe w okręgach, sądy obwodowe w obwodach, następnie sądy krajowe, sądy najwyższe republik związkowych i autonomicznych i sąd najwyższy ZSRR. Ponadto działały sądy specjalne i trybunały wojskowe.  Radzieckie sądy ludowe rozpatrywały przestępstwa urzędnicze, gospodarcze, sprawy cywilne oraz wszystkie sprawy zaszeregowane jako "przestępstwo kontrrewolucji". Sowieckie sądy ludowe zorganizowane były w dwóch kolegiach: karnym i cywilnym. Sądy miały pracować jako instytucje kolegialne a sędziowie wybierani i niezawiśli. Kadencyjność sądów ludowych wynosiła trzy lata a ławników dwa. Najwyższym organem sądowniczym był Sąd Najwyższy ZSRR, który rozpatrywał odwołania od wyroków sądów najwyższych republikańskich oraz rewizje wnoszone przez prokuratora generalnego.  W okresie od grudnia 1939 roku do maja 1940 w Przemyślu działał Sąd Ludowy I dzielnicy. Następne sądy ludowe rozpoczęto organizować od miesiąca czerwca 1940 roku.

 Zachowana tablica informacyjna Sądu Ludowego drugiej dzielnicy, obecnie w Muzeum Narodowym Ziemi Przemyskiej

W okresie tym wznowiono pracę adwokatów, z tym, że funkcje te mogli sprawować prawnicy radzieccy. W samym Przemyślu w okresie 1940 do 1941 funkcjonowały trzy sądy ludowe dzielnicowe: Sąd Ludowy I przy ul. Mickiewicza 4, Sąd Ludowy II przy ul. Mostowa 2 i Sąd Ludowy III przy ul. Szewczenki. Sąd Ludowy Przemyskiego Regionu mieścił się przy ul. Kapitulna 4. W stosunku do sądów przemyskich wyższą instancją był Sąd Obwodowy w Drohobyczu, który rozpatrywał odwołania kasacyjne.  Funkcje kontrolne nad wymiarem sprawiedliwości w ZSRR sprawował Ludowy Komisariat Sprawiedliwości ( Narodnyj Komisariat Justycji).

W Archiwum Państwowym w Przemyślu zgromadzono akta sądowe przedstawiające funkcjonowanie Sądu Ludowego II dzielnicy Przemyśla (Narodnyj Sud II dilnicy g. Peremyszla). Pozostały dokumentacje spraw karnych, cywilnych i niektóre komornicze. Wyszczególnić można akta spraw sądów, posiedzeń ludowych ławników, akta spraw jakimi zajmowało się NKWD, akta prokuratury, adwokatury, zakładów karnych i innych instytucji.  Jak podaje A.K.Mielinik w archiwach Sądu Ludowego II dzielnicy najwięcej spraw związanych jest z egzekwowaniem dekretu Prezydium Rady Najwyższej ZSRR z dnia 36 czerwca 1940 roku w sprawie zmiany czasu pracy w zakładach i wprowadzeniu kar sądowych dla pracowników, którzy bez usprawiedliwienia opuścili stanowisko pracy.  Charakterystyczną stroną prowadzonych procesów jest brak pisemnych uzasadnień wydawanych wyroków. W okresie funkcjonowania Sądu Ludowego II dzielnicy w Przemyślu rozpatrzonych zostało 115 spraw karnych i 509 spraw cywilnych.

Należy zaznaczyć, że na lewobrzeżnej części miasta Przemyśla 3 października 1939 roku zaczął funkcjonować utworzony przez Wehrmacht Sąd Policyjny w Przemyślu, którego skład osobowy tworzyli: sędzia pochodzenia polskiego, protokolant i funkcjonariusze niemieckiej Schutzpolizei-Dienstelle. Okres pracy sądu nie został ustalony, wiadomo natomiast, że ostatni dokument z posiedzenia Sądu Policyjnego jest datowany na 31 stycznia 1940 roku. Sąd ten powołano do rozpatrywania spraw mniejszej rangi i wagi. Sprawy o znaczniejszych wykroczeniach przewidziano dla komend polowych (Feldkomendatur). Sądy Policyjne rozpatrywały sprawy karne i cywilne, które przewidywały kary w postaci grzywnych, przymusowej pracy na rzecz miasta (do 20 dni), konfiskatę towaru i aresztu policyjnego (do pięciu dni). Dokumentacja po rozpatrywanych sprawach zachowana jest w języku polskim, niemieckim i ukraińskim. Sąd Policyjny wydawał orzeczenia w sprawach kradzieży, nielegalnego handlu, przywłaszczeń, rozbojów, fałszowania waluty i przemyt pieniędzy na sowiecką stronę. Wydawano orzeczenia w oparciu o przedwojenny Kodeks Karny oraz przepisy władz niemieckich.  Sprawy cywilne dotyczyły np.: zapłaty czynszu mieszkaniowego, używania cudzego mienia, zniesławień, korzystania z nieruchomości.

Sąd Policyjny miał prowadzić swoją działalność do czasu utworzenia na mocy rozporządzeń Generalnego Gubernatora z 16 października 1939 roku i 19 lutego 1940 roku sądów grodzkich, sądów okręgowych i sądów apelacyjnych.

 

Sądownictwo po II wojnie światowej

 

Po II wojnie światowej miasto pozostało siedzibą Sądu Okręgowego, któremu podlegały sądy grodzkie, a okręg przemyski przynależał we właściwości apelacji rzeszowskiej w latach 1945-1946, następnie do apelacji krakowskiej, a od 1 lipca 1949 roku ponownie do rzeszowskiej.  Obwieszczeniem z 30 sierpnia 1944 roku Prezesa Sądu Okręgowego w Przemyślu przywrócone zostały organa wymiaru sprawiedliwości 5 września 1944 roku w mieście, a dokument ten podpisał dr Prochazka Prezes Sądu Okręgowego.  W skład okręgu Sądu Okręgowego w Przemyślu wchodziły następujące sądy: Sąd Okręgowy w Przemyślu, Sądy Grodzkie w Przemyślu, Jarosławiu, Dubiecku, Pruchniku, Sieniawie, Radymnie i Birczy. Sąd Okręgowy w Przemyślu, Prokuratura i Sąd Grodzki w Przemyślu w tamtym czasie mieścił się na najwyższych dwóch kondygnacjach oraz połowie pomieszczeń pierwszego piętra budynku przy ul. Konarskiego, a na dwóch pierwszych Starostwo Powiatowe. Działalność Sądu Okręgowego podzielona została na trzy wydziały: Wydział I-dział procesowy cywilny i niesporny, hipoteczny; Wydział II- dział cywilno-apelacyjny oraz orzeczeń; Wydział III- karny.

Sądownictwo na ziemiach Polskich w końcowym okresie działań wojennych funkcjonowało w oparciu o ustawę- Prawo o ustroju sądów powszechnych z 6 lutego 1928 roku.  Z dniem 12 września 1944 roku powołano do życia specjalne sądy karne, które rozpatrywały sprawy przeciwko zbrodniarzom faszystowskim i osobom posądzonym o zdradę narodu polskiego. Przejęły one gro kompetencji od innych sądów, a ich działalność została zakończona 17 października 1946 roku.  Następnie 23 września 1944 roku weszła w życie ustawa - Prawo o ustroju sądów wojskowych i prokuratury wojskowej, która wprowadzała sądzenie osób cywilnych przez sądy wojskowe.  Na mocy rozporządzenia kierownika Resortu Sprawiedliwości z 7 grudnia 1944 roku do okręgu Sądu Okręgowego w Przemyślu włączono miejscowości znajdujące się w granicach Polski, a przed 1 września 1939 roku należące do okręgów Sądów Grodzkich w Niżankowicach i Dobromilu.

W czerwcu 1945 roku w okręgu Sądu Okręgowego w Przemyślu dokonano zmian sieci sądowej. Okręg Sądu Grodzkiego w Radymnie przyłączono do Sądu Grodzkiego w Jarosławiu, okręg Sądu Grodzkiego w Birczy do Sądu Grodzkiego w Dubiecku, a okręg Sądu  Grodzkiego w Cieszanowie do Sądu Grodzkiego w Lubaczowie.

Kolejne zmiany nastąpiły 22 lutego 1946 roku z chwilą powołania Sądów Obywatelskich, do których należało rozpatrywanie spraw cywilnych i karnych w oparciu o - Regulamin wewnętrzny urzędowania sądów obywatelskich z 14 listopada 1947 roku.  Sądy Obywatelskie składały się z sędziego, zastępcy oraz sześciu ławników. Najczęściej rozpatrywały skargi w zespołach trzyosobowych. Należy zaznaczyć, że sądy obywatelskie nie zostały powołane w strukturach organizacyjnych na terenie całego kraju. Orzekały jako organy  I-instancji w sprawach cywilnych i karnych o najmniejszym stopniu przewinienia. Sprawy kierowano do sądów obywatelskich w przypadku, kiedy stronami w postępowaniu były osoby fizyczne posiadające obywatelstwo Polskie i zamieszkujące teren podległy danemu sądowi. Nadzór zwierzchni nad tymi sądami sprawowały sądy grodzkie. Sądy obywatelskie funkcjonowały do roku 1954.

Sądy grodzkie w strukturach organizacyjnych sądownictwa stanowiły najniższy szczebel władz sądowniczych. Rozstrzygały sprawy karne i cywilne z zachowaniem regulaminów z 1932 roku. Przy rozpatrywaniu spraw cywilnych posiłkowano się -  Regulaminem wewnętrznego urzędowania sądów apelacyjnych, okręgowych i grodzkich, a w sprawach karnych - Regulaminem wewnętrznych urzędowania sądów apelacyjnych, okręgowych i grodzkich.  Sądy grodzkie podzielone zostały na oddziały, w których sprawy prowadził jeden sędzia lub zespół. Podlegały administracyjnie Sądom Okręgowym.

W kwietniu 1948 roku zlikwidowano Sąd Grodzki w Birczy przyłączając okręg do Sądu Grodzkiego w Dubiecku, zniesiono Sąd Grodzki w Cieszanowie włączając ten okręg do Sądu Grodzkiego w Lubaczowie oraz Sąd Grodzki w Radymnie przyporządkowując ten okręg do Sądu Grodzkiego w Jarosławiu.

Na konferencji prezesów sądów okręgowych Apelacji Krakowskiej w maju 1948 roku zaproponowano utworzenie Wydziałów Zamiejscowych. Powołany Wydział Zamiejscowy Sądu Okręgowego w Przemyślu z siedzibą w Jarosławiu zlikwidowano 21 stycznia 1949 roku u uwagi na najmniejszy wpływ rozstrzyganych spraw.

Zmiany granic okręgów sądów grodzkich dokonano 6 sierpnia 1948 roku w związku z regulacją powojennej granicy państwa Polskiego. Dotyczyły one okręgu Sądu Grodzkiego w Dubiecku i Przemyślu. Gromadę Starzawa w gminie Stubno włączono do okręgu Sądu Grodzkiego w Przemyślu.  1 października 1949 roku poszerzono strukturę Sądu Okręgowego o wydział dla nieletnich.

Z zachowanych akt wynika, że pierwsza rozprawa cywilna odbyła się 5 września 1944 roku, a sprawa karna 19 września 1944 roku.

Kiedy uchwalono ustawę - O zmianie prawa o ustroju sądów powszechnych 20 lipca 1950 roku, w miejscowościach powiatowych Sądy Grodzkie zastąpiono Sądami Powiatowymi.  Od 1 stycznia 1951 roku przeprowadzono zmiany w strukturach organizacyjnych wymiaru sprawiedliwości bazując na podziale administracyjnym kraju. W Rzeszowie powołano Sąd Wojewódzki, a Przemyślu w miejsce Sądu Okręgowego Wydział Zamiejscowy Sądu Wojewódzkiego w Rzeszowie.

W zgromadzonym zespole akt odejmujących lata 1944 do 1990 najwięcej miejsca zajmują sprawy karne, bo około 70% wszystkich spraw, a 30% to sprawy cywilne. Sprawy karne prowadzono z urzędu i oskarżenia prywatnego. Najwięcej spraw zachowało się tych ostatnich. Na dokumentację jednej sprawy składają się: wniosek osoby poszkodowanej opracowany przez adwokata z oskarżenia prywatnego, Milicję Obywatelską lub Prokuraturę procesach prowadzonych z urzędu. Do wniosków dołączone są dowody w sprawie np.: protokoły przesłuchań, pełnomocnictwa adwokatów, opinie biegłych, zwrotne potwierdzenia odbiorów pism sądowych, zaświadczenia wymagane do rozprawy.

W historycznym zespole akt spraw karnych najwięcej postępowań dotyczy kradzieży np.:
- dokumentów tożsamości,
- nawozów sztucznych,
- artykułów spożywczych,
- ubrań,
- zwierząt domowych,
- płodów rolnych.

W oparciu o orzeczenia sądów prowadzone były przez Milicję Obywatelską rewizje mieszkań u osób podejrzanych o przestępstwa. Rozpatrywano naruszenia dóbr osobistych. Przykładem może być pomówienie urzędnika o przynależność do NSDAP. Zajmowano się kłusownictwem w lasach państwowych i przestępstwami popełnionymi przez nieletnich.   Sprawy prowadzone przez sąd dotyczyły fałszowania banknotów, poświadczeń nieprawdy, pobić, braku przestrzegania przepisów sanitarno-higienicznych przez jednostki handlowe oraz kłusownictwa.  Odnotowane są sprawy ukarania osób nie przestrzegających przepisów ustawy - O zabezpieczaniu socjalistycznej dyscypliny pracy z 19 IV 1950 roku ( Dz. U. R. P. nr 20 poz.168).  Wypada również podkreślić, że w okresie 1944 -1945 większość prowadzonych spraw była umarzana z powodu nie wykrycia sprawców przestępstw.

Do najczęstszych przestępstw w okresie 1944-1949 można zaliczyć kradzieże i włamania, zabójstwa, gwałty i przestępstwa gospodarcze.

Dokumentacja obejmująca sprawy cywilne składa się z pozwu napisanego przez adwokata, załączników np.: zaświadczeń urzędowych, testamentów, wyrysów i wypisów gruntowych, pełnomocnictw adwokatów. Rozprawy były protokołowane z zaznaczeniem niezbędnych danych i pełnych zeznań świadków. Wyróżnić można sprawy prowadzone z powództwa cywilnego i kierowane przez instytucje. Orzeczenia kończyły się wydaniem postanowień bądź wyrokami z uzasadnieniem.

Spotyka się sprawy dotyczące odzyskania swojego majątku i ustalenia prawowitego właściciela. W grupie tej zachowały się sprawy ludności żydowskiej przeciwko Starostwu Powiatowemu i Zarządowi Miasta Przemyśla o zwrot utraconych majątków o okresie II wojny światowej.   Toczyły się sprawy o nie spłacanie zaciągniętych długów i kredytów.   Rozpatrywane były sprawy o ustalenie ojcostwa i płacenie alimentów.   Po tych rozprawach zachowały się akta spraw opiekuńczych.

Z ogółu spraw można jeszcze wyróżnić akta spadkowe. W źródłach tych występują: akty zgonu, inwentarze majątkowe, testamenty, mapki sytuacyjne, dokumenty ustalające spadkobierców i wpisy do ksiąg wieczystych.

W zespole akt, na co zwrócił uwagę A. K.Mielnik, zachowała się rozprawa sądowa z roku 1945 z powództwa cywilnego dzierżawcy majątku dworskiego w Ostrowie gm. Przemyśl przeciwko współwłaścicielom o ochronę zakłóconego posiadania dzierżawy.

11 października 1944 roku na posiedzeniu Kolegium Administracyjnym Sądu Okręgowego w Przemyślu w skład, którego wchodzili:
- dr Prochazka Jan - Prezes Sądu Okręgowego,
- Kolarz Rudolf  - Prokurator,
- Haszczyc Włodzimierz - Wiceprezes S.O.,
- dr Rzeszutko Marcin - sędzia S.O.,
- dr Adamiak Stanisław - kierownik S. gr.,
- Czech Franciszek- rejestrator, jako protokolant.

W oparciu o art. 52 prawa o ustroju sądów powszechnych powołano Wydział I cywilny procesowy, Wydział II cywilno-apelacyjny, Wydział III karny i Wydział IV karno-skarbowy. Do wydziałów przyporządkowano sędziów.  W zmienionym składzie Kolegium Administracyjne Sądu Okręgowego w Przemyślu w dniu 21 września 1945 roku dokonało zmian organizacyjnych struktury sądu. Złączono Wydział I cywilno-procesowy z Wydziałem II cywilno-apelacyjnym.  Kolegium Administracyjne 21 grudnia 1945 roku powołało Przewodniczącego oraz dwóch zastępców Wydziału powołanego do rozpoznawania spraw określonych w dekrecie z 16 XI 1945 r. o przestępstwa szczególnie niebezpieczne w okresie odbudowy państwa (Dz. U. R. P. Nr. 53, poz. 300), dokonano wyboru Przewodniczącego i dwóch zastępców Wydziału powołanego do rozpoznawania spraw w postępowaniu doraźnym zgodnie z dekretem z dnia 16 listopada 1945 r. o postępowaniu doraźnym (Dz.U. R. P. Nr. 53).  Po przeprowadzonych kontrolach Sądu Okręgowego w Przemyślu przez przedstawicieli Ministerstwa Sprawiedliwości usuwanie nieprawidłowości najczęściej odbywało się na drodze wydawania zarządzeń wewnętrznych. Informacje o sposobie wykonania zaleceń kierowane były ministerstwa. Pozwoliliśmy sobie na przytoczenie jednego z często używanych zakończeń pism " ... proszę uprzejmie o przyjęcie ich do Swej zatwierdzającej wiadomości ".  Od 15 października 1946 roku Ministerstwo Sprawiedliwości reskryptem z dnia 3 października 1946 (L.dz. O.A.11934/46) zobowiązało wszystkie Sądy i Urzędy do używania tog i biretów. Sędziowie Sądu Okręgowego w Przemyślu zobligowani zostali do noszenia strojów urzędowych w trakcie rozpraw. Zasoby archiwalne przechowywane w Archiwum Państwowym w Przemyślu dotyczące sądownictwa przemyskiego omówione zostały przez badaczy A.Dziedziuk i M.Daleckiego.

Po reformie administracyjnej kraju w 1975 roku i utworzeniu 49 województw, na mocy rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 31 maja 1975 r. w sprawie utworzenia sądów wojewódzkich i sądów rejonowych oraz ustalenia ich siedzib i obszarów właściwości (Dz. U. nr 18, poz. 99 ze zm.) powołano w Przemyślu Sąd Wojewódzki z dniem 1 czerwca 1975 r. Prezesem Sądu został wówczas Sędzia Sądu Wojewódzkiego Bolesław Gawlikowski. Następnie funkcję tę pełnili Sędziowie Sądu Wojewódzkiego Ryszard Kot, Zbigniew Różański i Andrzej Kluz.

(Fragment rozporządzenia - Na podstawie art. 5 § 1, art. 6 § 1 i art. 11 Prawa o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. z 1964 r. Nr 6, poz. 40, z 1967 r. Nr 13, poz. 55, z 1969 r. Nr 13, poz. 98, z 1974 r. Nr 50, poz. 316 i 1975 r. Nr 16, poz. 91), art. 16 § 2 Kodeksu postępowania cywilnego (Dz. U. z 1964 r. Nr 43, poz. 296, z 1965 r. Nr 15, poz. 113, z 1974 r. Nr 27, poz. 157 i Nr 39, poz. 23) i art. 41 ust. 3 ustawy z dnia 28 maja 1975 r. o dwustopniowym podziale administracyjnym Państwa oraz o zmianie ustawy o radach narodowych (Dz. U. Nr 16, poz. 91) zarządza się, co następuje :

§ 1. Tworzy się następujące sądy wojewódzkie oraz ustala ich siedziby i obszary właściwości:
31)   Sąd Wojewódzki w Poznaniu dla województwa poznańskiego,
32)   Sąd Wojewódzki w Przemyślu dla województwa przemyskiego,
33)   Sąd Wojewódzki w Radomiu dla województwa radomskiego,

 § 8. Rozporządzenie wchodzi w życie z dniem ogłoszenia z mocą od dnia 1 czerwca 1975 r.)

 Sądowi Wojewódzkiemu w Przemyślu przyporządkowano według właściwości kompetencyjnych obecne powiaty: jarosławski, przeworski, lubaczowski i przemyski. Sąd Wojewódzki wypełniał swoje funkcje do końca roku 1998, bowiem z dniem 1 stycznia 1999 po wejściu w życie reformy administracyjnej kraju zmieniony został na Sąd Okręgowy.

Niedługo funkcjonował ten sąd, gdyż 1 czerwca 2000 roku Sąd Okręgowy w Przemyślu zlikwidowano (na mocy rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 23 maja 2000 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie utworzenia sądów apelacyjnych, sądów okręgowych i sądów rejonowych oraz ustalenia ich siedzib i obszarów właściwości [Dz. U. nr 44, poz. 515] przyłączając okręg przemyski do Sądu Okręgowego w Rzeszowie.

Następnie 1 lipca 2001 roku przemyski okręg przyporządkowano Sądowi Okręgowemu w Krośnie na podstawie Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 18 maja 2001 r. w sprawie utworzenia sądów apelacyjnych, sądów okręgowych i sądów rejonowych oraz ustalenia ich siedzib i obszarów właściwości.  (Dz. U. Nr  64 poz. 654 ze zm.)

W oparciu o wydane rozporządzenia do dnia 30 kwietnia 2005 roku w Przemyślu mieścił się Ośrodek Zamiejscowy Sądu Okręgowego w Rzeszowie, a później Sądu Okręgowego w Krośnie. Kierownikiem Ośrodka Zamiejscowego w Przemyślu został Wiceprezes Sądu Okręgowego w Rzeszowie Andrzej Kret i  stanowisko to zajmował do 31 sierpnia  2000 r.  Kolejnym kierownikiem Ośrodka  w okresie od 1 września  2000 r. do 25 kwietnia 2005 r.  był Sędzia Sądu Okręgowego Marek Byliński, który od 1 lutego 2003 r. zajmował też stanowisko Wiceprezesa Sądu Okręgowego w Krośnie.

Z dniem 26 kwietnia 2005 r. Sędzia Sądu Okręgowego Marek Byliński ustanowiony został pełnomocnikiem Ministra Sprawiedliwości do podejmowania działań organizacyjnych i administracyjnych zmierzających do utworzenia Sądu Okręgowego w Przemyślu.

W dniu 1 maja 2005 roku ponownie powołano w Przemyślu Sąd Okręgowy ( na mocy rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 13 kwietnia 2005 r. w sprawie utworzenia Sądu Okręgowego w Przemyślu oraz zmiany rozporządzenia w sprawie sądów apelacyjnych, sądów okręgowych i sądów rejonowych oraz ustalenia ich siedzib i obszarów właściwości  (Dz. U. Nr 63, poz. 557), którego siedzibą jest zabytkowy gmach przy ul. St. Konarskiego. Obowiązki prezesa Sądu powierzono Sędziemu Sądu Okręgowego Markowi Bylińskiemu, a z dniem 21 czerwca 2005 r. powołano go na to stanowisko.

Obecnie w strukturze Sądu Okręgowego w Przemyślu mieszczą się następujące Wydziały : Cywilny, Karny, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych oraz Penitencjarny i Nadzoru nad Wykonaniem Orzeczeń Karnych. Natomiast w okręgu przemyskim do końca 2012 r. zorganizowane były cztery Sądy Rejonowe: w Przemyślu, Jarosławiu, Lubaczowie i Przeworsku.
Zarządzeniem Ministra Sprawiedliwości z dnia 29 listopada 2012 roku, w sprawie zniesienia i utworzenia niektórych wydziałów w sądach rejonowych oraz zmiany zarządzenia w sprawie utworzenia wydziałów w sądach rejonowych, z dniem 1 stycznia 2013 roku zmieniona została struktura organizacyjna w obszarze właściwości okręgu Sądu Okręgowego w Przemyślu, poprzez zniesienie Sądu Rejonowego w Lubaczowie i Sądu Rejonowego w Przeworsku oraz utworzenie Wydziałów Zamiejscowych w Sądzie Rejonowym w Jarosławiu.
Nadrzędną instancją nad tymi jednostkami jest Sąd Okręgowy w Przemyślu, który sprawuje również w stosunku do tych organów nadzór administracyjny.